Etyka w biznesie

Z etyką w biznesie nierozerwalnie łączy się też odpowiedzialność –  szczególnie szeroko omawiana w mediach oraz literaturze koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR – corporate social responsibility). Społeczna odpowiedzialność biznesu ma swoje korzenie w etyce – badając moralność człowieka uwzględnić należy dokonywane przez niego wybory oraz ponoszenie odpowiedzialności za skutki podejmowanych działań, zwłaszcza za ich negatywne efekty.

Przedsiębiorstwa zdecydowanie coraz poważniej traktują kwestie etyki w prowadzonych przez siebie działaniach.  Potwierdza to Raport „Odpowiedzialny biznes w Polsce 2015”, przedstawiający rozwiązania wprowadzone przez wiele przedsiębiorstw, w tym banki, firmy doradztwa kredytowego oraz inne przedsiębiorstwa działające w branży finansowej, opisane zgodnie z normą ISO 2600 (norma: Wytyczne dotyczące społecznej odpowiedzialności) w kategorii „Etyka”.

Rangę zagadnienia podkreśla również powstanie Koalicji Rzeczników Etyki, która jest forum wymiany praktycznych informacji dotyczących zarządzania programem etyki. W pracach Koalicji uczestniczy ponad 70 firm i instytucji, takich jak m.in. NBP, NFOŚ czy ZUS.

Raport przedstawia dobre praktyki wprowadzane przez przedsiębiorstwa jako działania długofalowe oraz jako jednorazowe akcje. Najwięcej uwagi, zarówno w roku 2014, jak i w 2015, poświęcono kwestiom związanym z etyką w firmie. Na uwagę zasługują przykłady działań wprowadzonych w przedsiębiorstwach, zwłaszcza w bankach czy w  firmach doradztwa kredytowego, czyli m.in. wdrożenia Kodeksów Etyki – zbiorów zasad obowiązujących w organizacji, utworzenie Komisji Etyki, czy też stworzenie Kodeksu Wartości, będącego zbiorem wskazówek uczciwego i godnego postępowania w życiu zawodowym. Działania takie są podejmowane nie tylko przez globalne korporacje, ale również przez mniejsze firmy działające na rynku krajowym. Uchwałą Związku Banków Polskich z dnia 8 kwietnia 1999 roku powołana została Komisja Etyki Bankowej, której celem jest ocena przestrzegania zasad określonych w Kodeksie Etyki Bankowej przez banki i ich pracowników oraz osoby, za których pośrednictwem banki wykonują czynności bankowe. Kodeks Etyki Bankowej opisuje standardy, jakimi powinni kierować się pracownicy banków wszystkich szczebli w codziennej pracy z klientami.

Przedstawione przykłady są dowodem na to, że w biznesie możliwe jest etyczne zachowanie i postepowanie zgodnie z przyjętymi normami, pomimo, iż z pozoru niektóre działania biznesowe, zwłaszcza takie jak np. pożyczanie pieniędzy, wykluczają lub przynajmniej mocno ograniczają etyczne postępowanie. Podążając takim tokiem myślenia można mówić nawet o usprawiedliwianiu działań nieetycznych. Może też wystąpić tzw. pokusa nadużycia (moral hazard), czyli skłonność do ryzykownego zachowania ze względu na brak konsekwencji takiego postępowania. Możliwe jest pojawienie się   coraz silniejszego  rozdźwięku między zachowaniem wysokich standardów etycznych czy moralnych, a dążeniem do uzyskiwania jak największych korzyści materialnych.  Otwarte należy chyba pozostawić pojawiające się w literaturze pytanie, czy to kryzys wymusza działania nieetyczne, czy działania nieetyczne prowadzą do kryzysu? Istnieje również obawa, że to brak jasnych reguł działania, opartych na silnie zakorzenionych i tym samym respektowanych normach etycznych, może skutkować kolejnym kryzysem.

Kwestie etyki w biznesie, ważne w każdej firmie, nabierają szczególnego znaczenia w bankach, które są specyficznymi podmiotami gospodarczymi. Rola, jaką odgrywają „od zawsze” w gospodarce, a także charakter prowadzonej przez nie działalności gospodarczej sprawiają, że nadawany jest im specjalny status. Dlatego bardzo często zwraca się uwagę na istniejący dualizm – są to przedsiębiorstwa, dla których jednym z najistotniejszych celów strategicznych jest wypracowanie zysku, a jednocześnie posiadają status instytucji zaufania publicznego i tak są postrzegane przez klientów – tezę tę potwierdza szereg badań opinii społecznej dotyczących zaufania do banków i instytucji finansowych. To właśnie sprawia, że oczekiwania społeczne wobec banków są wyższe -oczekuje się od nich zachowania najwyższych standardów etycznych oraz poziomu społecznej odpowiedzialności znacznie wyższego niż wobec „zwykłych” firm, w każdym wymiarze – wewnątrz organizacji poprzez respektowanie wartości etycznych i kulturę organizacyjną, a także w relacjach z otoczeniem zewnętrznym, czyli we właściwym i uczciwym traktowaniu klientów, partnerów biznesowych oraz konkurentów. A normom etycznym odpowiadają wyłącznie sankcje etyczne, nie poparte przymusem państwowym w przeciwieństwie do norm prawnych, których nieprzestrzeganie rodzi sankcje prawne. Ujmując etyczną odpowiedzialność banków w jeszcze szerszej skali, należy pamiętać o wpływie podejmowanych przez nie działań na stabilność systemu finansowego i tym samym – na gospodarkę i społeczeństwo.

Dobrym odzwierciedleniem tej problematyki jest m.in. temat udzielonych przez banki kredytów hipotecznych, zwłaszcza w walutach obcych. Zmiany prawne umożliwiły bankom udzielanie kredytów denominowanych w walutach. Oczywiście część banków nie korzystała z takiego rozwiązania, niektóre udzielały takich kredytów w niewielkiej skali, a pewna ich grupa mocno promowała sprzedaż takich produktów. Mimo iż obecnie jakość portfela kredytów denominowanych do waluty obcej nie odbiega jakością od kredytów złotówkowych, to istnieje zagrożenie, ze w przyszłości taka sytuacja może ulec zmianie na niekorzyść kredytów walutowych, a problem z odzyskiwaniem należności będzie wzrastał. Sposób postępowania banków z niespłacanymi kredytami hipotecznymi to również problem ich społecznej odpowiedzialności. I tak, wg niektórych autorów publikacji o tematyce ekonomiczno-finansowej, sprzedaż portfeli zagrożonych kredytów hipotecznych to unikanie przez banki odpowiedzialności. Banki, jak inne przedsiębiorstwa, powinny ponosić odpowiedzialność za oferowane produkty wobec swoich klientów, również za kredyty hipoteczne. I tu właśnie pojawia się dysonans pomiędzy celami ekonomicznymi, czyli np. zwiększeniem sprzedaży, a odpowiedzialnością wobec klientów – ma to miejsce na przykład w sytuacji błędnej oceny ryzyka kredytowego potencjalnych kredytobiorców, czy w sytuacji odmowy udzielenia kredytów tym klientom, którzy nie będą w stanie poradzić sobie z obciążeniem, jakim jest regularna spłata raty kredytu, a w najgorszych przypadkach całkowicie zaprzestaną spłaty. Istotne będzie to, czy działania podejmowane przez banki – obecnie i w przyszłości, świadczyć będą o ich gotowości do przejmowania odpowiedzialności.

Innym przykładem działań uznawanych za nieetyczne było oferowanie polis inwestycyjnych, nazywanych „polisolokatami”. W pewnym uproszczeniu były to ubezpieczenia na życie i dożycie, w których część składki była przeznaczana na inwestycje. Wg zapewnień doradców, wartość tych inwestycji miała wzrastać. Okazało się jednak, że nastąpił jej znaczący spadek – często poniżej zainwestowanych środków, a wycofanie się z produktu oznaczało konieczność uiszczenia wysokiej opłaty likwidacyjnej – na poziomie 70, 80 a nawet 99% wartości rachunku. Produkty te zostały uznane za „budzące kontrowersje”, a w 2014 roku UOKiK nałożył kary finansowe na firmy, które je oferowały. Wątpliwości budziły nie tylko wysokie opłaty likwidacyjne, ale również konstrukcja produktu, niezgodna z istotą ubezpieczenia. Niezgodne z zasadami etyki były także wprowadzone przez banki w 2008 roku opcje walutowe dla przedsiębiorstw. Była to propozycja takich produktów bankowych, które miały chronić przed ryzykiem kursowym. Pojawiło się jednak bardzo wiele zarzutów wobec oferujących je banków, dotyczących m.in. wadliwej konstrukcji umów, nierównomiernego rozłożenia praw i obowiązków transakcji czy brak opisu takiej transakcji. Produkty te spowodowały wielomilionowe straty przedsiębiorstw i doprowadziły do upadłości wielu z nich. Oferowanie i sprzedaż „polisolokat”, jak i opcji walutowych, to jednocześnie efekt i obraz wspomnianego rozdźwięku miedzy działaniami etycznymi i nie budzącymi kontrowersji, a dążeniem do osiągnięcia jak najlepszych wyników sprzedaży.

Oczywiście wszyscy uczestnicy aktywnie funkcjonujący na rynku finansowania nieruchomości to podmioty, które powinny cieszyć się zaufaniem społecznym – m.in. notariusze, sędziowie, rzeczoznawcy, deweloperzy i firmy z branży budowlanej oraz firmy pośredniczące w sprzedaży nieruchomości czy uzyskaniu kredytu hipotecznego. Postepowanie w sposób etyczny jest nieodzownym sposobem na jego pozyskanie i co jeszcze ważniejsze – utrzymanie. Konieczność działania w sposób etyczny i odpowiedzialny nie powinna ograniczać się do wybranej grupy podmiotów. Korzyści etycznego postępowania są zauważalne również w kontekście rynkowym – pozytywna reputacja ma dobry wpływ na intencje klientów i ich decyzje zakupowe, lojalność klientów oraz udzielanie rekomendacji, odgrywa też ważną rolę w pozyskiwaniu nowych partnerów biznesowych.

Dagmara Kubik,
Centrum AMRON