Nauka: Inwestycje zagraniczne i zmiana

Maria Dunin-Wąsowicz

Inwestycje zagraniczne należy postrzegać jako jeden z ważniejszych czynników wzrostu oraz przemian geopolitycznych na świecie. Ten obiektywny fakt – wielokrotnie potwierdzony przez uznanych ekonomistów – zderza się z całkiem nieidealną rzeczywistością. Wynika z niej, że międzynarodowe porozumienia inwestycyjne (international investment agreements, IIAs) nie zawsze przynoszą przewidywane korzyści. W istocie praktyka IIAs stała się przyczyną patologii, którym od wielu lat ani państwa, ani organizacje międzynarodowe nie potrafią zaradzić.

Do najtrudniejszych zalicza się unikanie opodatkowania przez korporacje transnarodowe działające na podstawie IIAs. Generalnie, co pokazują najnowsze badania UNCTAD, roczne straty wpływów budżetowych państw rozwijających się z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) zarządzanych przez ośrodki w rajach podatkowych wynoszą ok. 100 mld USD przy rejestrowanych wpływach podatkowych wynoszących ok. 730 mld USD.

Nieetyczność zachowań firm ponadnarodowych stała się jednym z podstawowych elementów debaty nad koncepcją wspierania rozwoju państw, rozwijających się i rozwiniętych, poprzez BIZ.

Problem sprowadza się do prostego pytania: „zwijać, czy rozwijać BIZ”? Odpowiedź pozytywna wydaje się oczywista, wziąwszy pod uwagę wspomniane badania. Równie oczywista jest refleksja wskazująca konieczność wypracowania nowych, powszechnie obowiązujących zasad polityki inwestycyjnej, uwzględniających – z definicji – rozwiązania wymuszające na firmach zmianę postępowania, łącznie z wdrożeniem praktyki regulowania opodatkowania w miejscu inwestowania (w tzw. kraju goszczącym). W przełożeniu na język ekonomii politycznej podejście to jest równoznaczne z potrzebą właściwego rozumienia i zachowania suwerenności państwa w erze procesów globalizacyjnych.

Początki

70 lat temu, w 1945 r., państwa tworzące ONZ uznały, że naprawa zniszczonych wojną gospodarek powinna odbywać się m.in. za pomocą BIZ. Zasady ich funkcjonowania zaczęły regulować IIAs, które najpierw zawierano na podstawie przepisów ogólnych GATT, a następnie, od 1961 r., kierowano się również zasadami OECD zawartymi w Kodeksie o liberalizacji przepływów kapitałowych. Pierwsze dwustronne porozumienie inwestycyjne (bilateral investment treaty, BIT) zostało zawarte w 1959 r. między RFN a Pakistanem. W 1964 r. funkcjonowało już 37 takich porozumień. Żadne z nich nie zawierało przepisów o mechanizmie arbitrażowym typu państwo-inwestor (investor-to-state dispute settlement, ISDS). W owym czasie podstawą ewentualnych sporów między inwestorem a rządem było zwyczajowe prawo międzynarodowe (customary international law, CIL).

Lata 1965-1989 przyniosły nowe podejście do IIAs. Przede wszystkim wzrosło zainteresowanie tą formą inwestowania. Podejście było wsparte rezolucjami ...