ZUS może uznać twoje zarobki za zbyt wysokie

Wprawdzie wysokość wynagrodzenia w firmach prywatnych, co do zasady zależy od woli stron i ustalana jest w drodze negocjacji przy podpisywaniu umowy o pracę (inaczej jest w sferze publicznej gdzie granice wysokości pensji wynikają z przepisów powszechne obowiązujących) jednak jak uznał Sąd Najwyższy w uchwale z 27 kwietnia 2005 r. (II UZP 2/05) autonomia stron umowy w kształtowaniu jej postanowień podlega ochronie jedynie w ramach wartości uznawanych i realizowanych przez system prawa, a strony obowiązuje nie tylko respektowanie własnego interesu jednostkowego, lecz także wzgląd na interes publiczny.

Najpełniej wyraża to art. 353 [1] kc, który ma odpowiednie zastosowanie do stosunku pracy. Zgodnie z tym przepisem strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Przy czym zgodnie z art. 58 kc postanowienia umowy o pracę sprzeczne z ustawą albo mające na celu jej obejście są nieważne, chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek, a sprzeczne z zasadami współżycia społecznego – nieważne bezwzględnie.

Wysoka płaca sposobem na wyłudzenie wysokich świadczeń?

Postanowienia umowy o pracę mogą być, zatem pod tym kątem oceniane. I to nie tylko z punktu widzenia prawa pracy a także, a może przede wszystkim, z punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych. Umowa o pracę wywołuje, bowiem skutki nie tylko bezpośrednie, dotyczące wzajemnych relacji między pracownikiem i pracodawcą, ale także dalsze, pośrednie, w tym w dziedzinie ubezpieczeń społecznych.

Z ugruntowanego już orzecznictwa (por. wyrok SA w Białymstoku z 10 stycznia 2018 r. III AUa 561/17, wyrok SN z 9 sierpnia 2005 r. III UK 89/05, wyrok SN z 19 maja 2009 r. III UK 7/09) wynika, że alimentacyjny charakter świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz zasada solidaryzmu wymagają, żeby płaca stanowiąca podstawę wymiaru składki nie była ustalana ponad granicę płacy słusznej, sprawiedliwej i żeby rażąco nie przewyższała wkładu pracy, a w konsekwencji, żeby składka nie przekładała się na świadczenie w kwocie nienależnej.

Nic, zatem dziwnego, że w ramach swoich kompetencji wysokość wynagrodzenia pracownika bywa przedmiotem oceny ZUS, który może uznać przyznanie rażąco wysokiego wynagrodzenia za pracę za nieważne. Podstawą takiego ustalenia będzie naruszenie zasad współżycia społecznego, polegające na świadomym osiąganiu korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników tego systemu (por. wyrok SN z 9 sierpnia 2005 r., III UK 89/05 OSNP 2006/ 11-12/ 192).

Godziwa płaca

Podstawę wymiaru składki ubezpieczonego będącego pracownikiem stanowić, bowiem powinno wynagrodzenie godziwe, a więc należne, właściwe, odpowiednie, rzetelne, uczciwe i sprawiedliwe, zachowujące cechy ekwiwalentności do pracy, natomiast ocena godziwości tego wynagrodzenia wymaga uwzględnienia okoliczności każdego konkretnego przypadku, a zwłaszcza rodzaju, ilości i jakości świadczonej pracy oraz wymaganych kwalifikacji (por. wyrok SA w Krakowie z 25 września 2012 r. III AUA 398/12).

Takie rozumienie godziwości wynagrodzenia odpowiada kryteriom ustalania wysokości wynagrodzenia z art. 78 § 1 kp (por. wyrok SN z 25 sierpnia 2010 r. II PK 50/10). Przy ustalaniu podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne uzależnionej od wysokości zarobków chodzi, bowiem o takie przełożenie wykonywanej pracy i uzyskiwanego za nią wynagrodzenia rzutującego na wysokość składki, które pozostaje w harmonii z poczuciem sprawiedliwości w korzystaniu ze świadczeń z ubezpieczenia wypłacanych z zasobów ogólnospołecznych. Tak uznał SA w Krakowie w wyroku z 19 maja 2016 r. (III AUa 1018/15).

ZUS ma prawo oceniać

Uprawnienie do kwestionowania wysokości wynagrodzeń daje ZUS ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń (tj. (Dz.U. z 2017 r. poz. 1778 ze zm.); dalej ustawa o sus, a zwłaszcza art. 86 ust. 2 tej ustawy, który upoważnia Zakład Ubezpieczeń Społecznych do kontroli wykonywania zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń przez płatników składek. Kontrola ta obejmuje m.in. zgłoszenie do ubezpieczenia oraz prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest Zakład.

Oznacza to, że ZUS posiada uprawnienia do badania zarówno tytułu zawarcia umowy o pracę, jak i ważności jej poszczególnych postanowień i zakwestionowania tych postanowień umowy o pracę w zakresie wynagrodzenia, które pozostają w kolizji z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa.

Przy czym, na co zwrócił uwagę m.in. SA w Białymstoku w wyroku z 10 stycznia 2018 r. (III AUa 561/17) realna możliwość takiej kontroli powstaje po przekazaniu przez płatnika składek raportu miesięcznego, przedkładanego zgodnie z art. 41 ust. 1 ustawy o sus. W raporcie płatnik przedstawia między innymi dane o tytule ubezpieczenia i podstawie wymiaru składek oraz dokonuje zestawienia należnych składek na poszczególne ubezpieczenia. Dane te mogą być zakwestionowane zarówno przez ubezpieczonego, jak i przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Jak podkreślił SN w uchwale z 27 kwietnia 2005 r. (II UZP 2/05) w ramach art. 41 ust. 12 i 13 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ZUS może zakwestionować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (art. 58 kc).

Podstawę ustali ZUS

Przy czym w takiej sytuacji Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest ograniczony wyłącznie do zakwestionowania faktu wypłacenia wynagrodzenia w ogóle lub we wskazanej kwocie ani tylko prawidłowości wyliczenia, lecz może ustalać stosunek ubezpieczenia społecznego na ściśle określonych warunkach, będąc niezwiązanym nieważną czynnością prawną (w całości lub w części). Tak stwierdził SN w uzasadnieniu do wyroku z 4 sierpnia 2005 r. (II UK 16/05 OSNP 2006/11-12/191). Oznacza to, że ZUS może sam ustalić wysokość podstawy wymiaru zarówno składek na ubezpieczenia społeczne jak i zasiłków np. z ubezpieczenia chorobowego.