Wyznania gapowicza

Środowe przedpołudnie, plac Unii Lubelskiej, przenikliwy chłód i… mżawka, gęsta, uporczywa mżawka. Pogoda, która wygląda urokliwie jedynie na kartach opowiadań o Sherlocku Holmesie skłania do skorzystania z bardziej wielosezonowego środka transportu aniżeli własne nogi – i wszystko byłoby OK, gdyby nie fakt, iż tego akurat dnia wyszedłem z domu jedynie z plastikowym pieniądzem. Krótki rekonesans po kilku kioskach potwierdził tylko empirycznie wyniki badań prowadzonych przez Narodowy Bank Polski, Związek Banków Polskich, Fundację Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego; na płatność kartą w takim miejscu liczyć może tylko niepoprawny optymista. I właśnie wtedy przyszedł mi do głowy pomysł całkiem odlotowy, jak to śpiewali przed laty bracia Golcowie. Biletomaty! Tak, te magiczne urządzenia montowane w nowych, niskopodłogowych tramwajach, rozwiązanie odwiecznych problemów z dostępnością biletów komunikacji miejskiej w naszej kochanej stolicy! Kto by się martwił, że na drodze kurz, i śnieg, i deszcz – wsiadasz do tramwaju, kupujesz bilet i jedziesz. Wot, Jewropa!

Niestety – wystarczyło zaledwie kilka minut, by warszawska komunikacja ukazała swoje prawdziwe oblicze. Pierwsze trzy tramwaje mogłyby z powodzeniem posiadać żółte tablice charakterystyczne dla pojazdów zabytkowych – gdyby tylko tramwaje podlegały rejestracji. W tak sędziwych wagonach biletomatu raczej nie ma co szukać, a motorniczy, upoważniony skądinąd do sprzedaży biletów, z reguły tych biletów nie ma, jest spóźniony powyżej trzech minut, nie wydaje reszty, nie przyjmuje płatności kartą i w ogóle ma więcej spraw na głowie aniżeli makler z Wall Street w chwili ogłoszenia upadłości Lehman Brothers. Trudno – czekamy dalej.

Po kliku minutach – jest! Elegancki, lśniący skład rodem z Bydgoszczy przenosi nas z czasów późnego Jaruzelskiego w teraźniejszość. „Zakochaj się w Warszawie” – czytam umieszczone na wagonie hasło, by już po chwili miast o miłosnych uniesieniach myśleć wyłącznie o… rozwodzie. Z wyłącznej winy współmałżonki z rybim ogonem, uzbrojonej w tarczę i miecz! Okazuje się, że w futurystycznym wnętrzu tramwaju biletomat wprawdzie jest – tylko, że dostosowany wyłącznie do płatności… monetami. Tu nie pomoże nie tylko Visa do spółki z Mastercardem, ale nawet najznamienitsi przedstawiciele Piastów oraz Jagiellonów, uwiecznieni genialnym piórkiem Andrzeja Heidricha. Nie masz drobnych? Trudno – wysiadaj z tramwaju. Albo… jedź na gapę. Wybór – przynajmniej dla mnie – był oczywisty. Co więcej, na przekór moralistom rozmaitego sortu nie widzę w tym żadnego, podkreślę – żadnego uszczerbku dla rzetelności, uczciwości tudzież innych podobnych cnót.

Po pierwsze – żadna z chronionych przez Konstytucję wartości nie ma charakteru absolutnego. Nawet tak fundamentalne prerogatywy jak ochrona życia ludzkiego mogą być w pewnych, ściśle określonych sytuacjach ograniczone – czego podręcznikowym przykładem może być chociażby obrona konieczna. Podobnie i w przypadku umów cywilnoprawnych: swoboda ich kształtowania nie oznacza, że jedna ze stron ma prawo – mówiąc kolokwialnie – robić ze swojego kontrahenta wariata. A tak właśnie dzieje się na co dzień w stołecznej (i nie tylko stołecznej…) komunikacji miejskiej. Jak bowiem inaczej wytłumaczyć sytuację, w której zakupione w roku 2012 składy tramwajowe wyposażono w urządzenia sprzedaży biletów akceptujące wyłącznie monety?  I nie stanowią tu wytłumaczenia kolorowe naklejki w środkach komunikacji miejskiej, nawołujące do zakupu biletów przy użyciu smartfona. Po pierwsze – samego smartfona nie każdy ma, po drugie – trudno zmuszać kogokolwiek do zakładania elektronicznej portmonetki jedynie dlatego, żeby raz na klika miesięcy nabyć bilet jednorazowy. To przewoźnik powinien być na tyle elastyczny – i zainteresowany zwiększeniem przychodów z tytułu opłaty za przejazd – by udostępnić klientom wszelkie formy płatności, rozpowszechnione pod naszą szerokością geograficzną. Jeszcze raz podkreślę; nikt nie oczekuje od ZTM Warszawa akceptacji weksli, czeków, krzemiennych siekierek, skórek kuny, muszelek, wielbłądów lub innych, nie mniej egzotycznych płacideł. Gotówka (w obu jej postaciach), karta bankowa, płatności mobilne – oto zestaw w dzisiejszych czasach niekwestionowany. Niestety, nie dla operatorów transportu publicznego.

Inna sprawa to szczególny status komunikacji publicznej. Już sama nazwa wskazuje, że mamy do czynienia z czymś jakościowo innym aniżeli osiedlowy szewc, kiosk z gazetami, warsztat samochodowy, fabryka a nawet bank czy zakład ubezpieczeń. Głównym celem takiego przedsiębiorstwa nie jest windowanie wyników sprzedażowych, ale w pierwszej kolejności zaspokajanie żywotnych potrzeb obywateli. Z tej przyczyny przewoźnicy tramwajowi i autobusowi z reguły stanowią własność samorządów, z tejże przyczyny otrzymują całkiem niemałe dotacje od władz samorządowych. Na tym nie kończą się bynajmniej przywileje komunikacji publicznej, preferowanej również przez prawo – tak krajowe jak również lokalne. Zaiste, nie ma przepisów skłaniających kogokolwiek, aby chodził do szewca, montował meble przy pomocy stolarza czy gromadził oszczędności w banku. W przypadku komunikacji publicznej takich instrumentów, dyskryminujących transport indywidualny wyliczyć można bez liku: od buspasów poprzez zamknięte dla prywatnych aut ulice aż po systemy płatnego parkowana w centrach miast. Nikt już dziś nie kwestionuje pozytywnego wpływu transportu zbiorowego na czystość powietrza w centrach miast czy płynność ruchu, nikt nie apeluje by autobusom czy tramwajom odebrać w pełni uzasadnione i należne przywileje. Jednak nie ma nic za darmo. Przy tak istotnie uprzywilejowanej pozycji rynkowej uzasadnione skargi na funkcjonowanie transportu publicznego powinny stanowić ewenement, a jedyną troską włodarzy zakładów komunikacji miejskiej powinno być jak najszybsze usuwanie najdrobniejszych choćby niedogodności dla klientów.

Niestety, założenia założeniami – tymczasem w kwestii biletów miejska komunikacja (przynajmniej w stolicy) wciąż odnotowuje opóźnienie na poziomie… 25 lat. W ciągu tego ćwierćwiecza dokonaliśmy pokojowej rewolucji, w wyniku której gruntownie zmieniliśmy system polityczny i gospodarczy. Wypędziliśmy precz rosyjskiego niedźwiedzia i zawarliśmy nowe sojusze, odpowiadające zarówno polskiej racji stanu, jak również oczekiwaniom przeważającej części rodaków. Dołączyliśmy do wielkiej rodziny państw europejskich, odważnie zmierzyliśmy się ze wstydliwymi kartami naszej przeszłości – i tylko problem wspólnego biletu dla komunikacji miejskiej i pociągów podmiejskich w Warszawie wciąż nie może doczekać się rozwiązania tyleż kompleksowego i stabilnego, co po prostu zgodnego z logiką. Widok konduktora Kolei Mazowieckich opisującego długopisem jednorazowy bilet ZTM z paskiem magnetycznym kwalifikuje się wyłącznie do Latającego Cyrku Monty Pythona – podobnie jak buńczucznie zapowiadane modernizacje kluczowych arterii tramwajowych, na których nawet na odcinku centralnym poskąpiono pieniędzy na automaty z biletami. Biletomaty z ograniczoną możliwością zapłaty to kolejny kamyczek do tego wstydliwego ogródka, tym bardziej, że spotkać można również pojazdy, w których zapłacimy kartą – w nich dla odmiany nie honoruje się gotówki. Co zatem robić ma zabłąkany przybysz, którego w nocnej porze najdzie chętka na taką ekstrawagancję jak podróż warszawskim autobusem? Prawnicy ZTM mają na to pytanie prostą odpowiedź:

– Brak możliwości kupna biletu w mobilnych automatach lub u obsługi pojazdu nie zwalnia pasażera z odpowiedzialności za przejazd bez ważnego biletu. Sprzedaż biletów w pojazdach jest jedynie uzupełnieniem stacjonarnej sieci sprzedaży – czytamy w regulaminie stołecznej komunikacji miejskiej. A pasażer, dla którego wygody ten cały system powstał, niech idzie pieszo bądź liczy się z mandatem. Najważniejsze, że w zasadach regulujących przewóz udało się umieścić stosowny disclaimer. Idąc tym tropem, można zaproponować dalszą racjonalizacje regulaminu. Po co te paragrafy, podpunkty, załączniki; wszystko da się wyrazić w jednym zdaniu: „A teraz, drodzy pasażerowie, pocałujcie przewoźnika…” – jak by powiedział przesławny Miś z Okienka.

Można i tak. Tylko potem nie dziwcie się, że tylu warszawiaków jeździ na gapę. Za bilety na Monty Pythona gotowi jesteśmy płacić – ale w teatrze, a za Bareję w kinie. Transport publiczny służyć ma zupełnie innym celom.