Ubezpieczenia społeczne: Systemy emerytalne z elementami zaopatrzenia

Maria A. Szczur

W zależności od uwarunkowań, w jakich ukształtowały się systemy zabezpieczenia społecznego poszczególnych krajów, w niektórych dominuje czynnik ubezpieczeniowy, a w innych – elementy zaopatrzeniowe. W klasycznej doktrynie wyróżnia się dwa typy tych systemów: system ubezpieczeniowy bardziej znany pod nazwą systemu bismarckowskiego i system Beveridge’a. Oba wzięły swoje nazwy od faktycznie istniejących systemów: pierwszy od systemu wprowadzonego w Niemczech pod koniec XIX w., a drugi – od systemu, który wykształcił się w Anglii na początku XX w.

W systemach zaliczanych do kategorii bismarckowskich, dla określonych kategorii osób (głównie pracujących) dominuje zasada przymusu ubezpieczenia. Głównym źródłem finansowania świadczeń w tych systemach są obowiązkowo opłacane składki. Natomiast wysokość świadczeń pieniężnych, co do zasady, podlega zróżnicowaniu w zależności od wysokości uzyskiwanego dochodu w czasie aktywności zawodowej i okresu podlegania systemowi.

Natomiast w systemie Beveridge’a ochroną objęta jest cała (bądź prawie cała) ludność kraju. Świadczenia przewidziane w tego typu systemie mają charakter świadczeń obywatelskich i są przyznawane potrzebującym na zasadzie uniwersalnego zaopatrzenia. Ponadto są gwarantowane i finansowane z dochodów budżetu państwa, przede wszystkim z podatków ogólnych.

Przegląd systemów obecnie funkcjonujących w różnych krajach prowadzi do wniosku, że w żadnym z nich nie występuje system w czystej formie, tj. ubezpieczeniowy bądź zaopatrzeniowy. Zróżnicowanie uwarunkowań zrodziło różnorodność przyjętych w poszczególnych krajach rozwiązań. Realnie funkcjonujące systemy to zwykle kombinacja elementów charakterystycznych dla obu typów modelowych. O tym, czy konkretnie działający system zaliczany jest do danego typu teoretycznego decyduje to, jakie cechy w nim dominują.

Prezentacji przypadku, w którym przeważają elementy ubezpieczeniowego modelu systemu zabezpieczenia społecznego poświęcony był poprzedni artykuł. Do systemów z elementami zaopatrzenia zwykle zalicza się systemy funkcjonujące m.in. w krajach skandynawskich, Wielkiej Brytanii czy Kanadzie. Z uwagi na miejsce zaopatrzenia emerytalnego w systemie zabezpieczenia społecznego, analiza w sposób szczególny będzie koncentrować się na systemie emerytalnym – przede wszystkim jego publicznych podsystemach – funkcjonujących w Danii.

Systemy z elementami zaopatrzenia są z reguły wielofilarowe, w których występuje obywatelska emerytura państwowa obywatelska (Dania, Finlandia) bądź emerytura gwarantowana, należna po spełnieniu dodatkowo kryterium dochodowego, stanowiąca uzupełnienie emerytury zależnej od dochodu (Szwecja, Norwegia). Poziom emerytury obywatelskiej bądź gwarantowanej nie jest wysoki. Jej celem jest z reguły zapewnienie dochodu na poziomie chroniącym przed ubóstwem. Dopiero emerytury uzależnione od dochodu, uzupełniane świadczeniami z zakładowych programów emerytalnych (obowiązkowych – Dania, Norwegia – bądź dobrowolnych – pozostałe kraje) i indywidualnych planów emerytalnych pozwalają do pewnego stopnia zachować poziom życia z okresu aktywności.

System zabezpieczenia emerytalnego funkcjonujący obecnie w Finlandii jest trójfilarowy. Istotne znaczenie ma pierwszy poziom systemu, który tworzą dwa powiązane ze sobą podsystemy: administrowany przez państwo system bazowej emerytury państwowej oraz podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem. Natomiast systemy zakładowe i indywidualne plany emerytalne, które tworzą drugi i trzeci poziom zabezpieczenia – mają marginalne znaczenie.

Począwszy od 1999 r. w Szwecji, podobnie jak w Polsce, działają dwa odrębne systemy: pierwszy, tzw. stary – obejmuje pracowników i pracujących na własny rachunek urodzonych w 1937 r. lub wcześniej, drugi, tzw. nowy – obejmuje osoby urodzone w 1954 r. bądź później. Sytuację osób urodzonych w okresie od 1938 r. do 1953 r. regulują przepisy przejściowe. Wprowadzony w 1999 r. system zabezpieczenia emerytalnego jest wielofilarowy.

Publiczny system zabezpieczenia tworzą: emerytury finansowane repartycyjnie, emerytury finansowane kapitałowo i emerytury gwarantowane finansowane z podatków. Zakładowe plany emerytalne i indywidualne plany emerytalne stanowią istotne uzupełnienie emerytur z systemu publicznego.

Obecny norweski system zabezpieczenia emerytalnego jest systemem wielofilarowym. Tworzą go publiczny system emerytalny o zdefiniowanej składce, obowiązkowy filar emerytur zakładowych i emerytury z indywidualnych planów emerytalnych. W ramach systemu publicznego równocześnie funkcjonują dwa podsystemy – do pewnego stopnia ze sobą powiązane (wspólne źródła finansowania) – stary i nowy. Nowym systemem zostały ...