Temat numeru: Współczesne problemy i wyzwania w działalności jednostek samorządu terytorialnego (JST) Wybrane aspekty i propozycje usprawnień

2. Racjonalność działania podstawą rozwoju i budowania bogactwa narodowego

• Determinanty rozwoju cywilizacyjnego – terytorium, klimat, ludność, bogactwa naturalne, religia
• Racjonalne wykorzystanie zasobów – ziemia, praca, kapitał, technologia, przedsiębiorczość (polska zaradność nie jest tożsama z przedsiębiorczością)
• Ekonomika wiedzy w epoce globalizacji – realizacja zasady największego efektu lub największej wydajności i zasady najmniejszego nakładu lub oszczędności środków

• Szanse i zagrożenia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski
• uwarunkowania historyczne i geopolityczne
• specyfika regionalna i lokalna (wielkość rynku, koszt i podaż siły roboczej, perspektywy wzrostu gospodarczego, niskie koszty produkcji, stabilne ryzyko polityczne)
• instrumentarium środków zaradczych przeciwdziałających zagrożeniom (kultura, postawy oraz wartości, zasobność w czynniki produkcji, społeczna spoistość, organizacja społeczności, przywództwo, a także waluta narodowa i płynny kurs walutowy jako mechanizm antycykliczny)
• przynależność do Unii Europejskiej – korzyści i pożytki wynikające ze zmniejszenia dystansu cywilizacyjnego Polski do rozwiniętych państw UE. Zmniejszenie dystansu cywilizacyjnego z ponad 40 proc. w 1989 r. do około 65 proc. obecnie średniego poziomu warunków życia w państwach UE, w 2020 r. do ponad 75 proc. „Myśleć po polsku, działać pozytywnie po europejsku” – czy podołamy temu wyzwaniu? Polskę charakteryzuje obecnie m. in. 1 proc. produkcji światowej, 0,5 proc. ludności światowej, deficyt budżetowy powyżej 3 proc., spadek skłonności do oszczędzania, zadłużenie wszystkich sektorów instytucjonalnych, negatywna perspektywa demograficzna, a także podwojenie PKB w okresie od 1989 r. i relatywnie wysokie tempo nominalnego rozwoju gospodarczego.

3. Jakość życia społeczności marką działalności JST – bariery i możliwości (trzy profile rozwoju społeczności: przemysłowy, rolno-przetwórczy i usługowy), konkurencyjność jako dźwignia rozwoju społeczności regionalnych i lokalnych, „lokalny patriotyzm”, liderzy zmian. Konkurencyjność to przede wszystkim atrakcyjność dla rozwoju działalności gospodarczej i usług (strefy ekonomiczne, parki technologiczne, klastry i inkubatory przedsiębiorczości) jak również nowe miejsca zamieszkania i potrzeby z tego wynikające.

4. Uwarunkowania działalności JST wynikające z kryzysu gospodarczego

• Europa w obliczu kryzysu zadłużeniowego – przejawy kryzysu politycznego w Europie dwóch prędkości rozwoju (aspekty: finansowy i etyczny), konflikt Północ-Południe, rola Niemiec w procesie przezwyciężania kryzysu, odrębna polityka i stanowisko Wielkiej Brytanii, casus Grecji, działania dla stabilizacji strefy euro, Polska liderem krajów Europy Środkowo-Wschodniej
• Konsolidacja finansów publicznych w Polsce, ograniczanie wydatków i deficytu budżetowego (procedura nadmiernego deficytu, rygory wynikające z ustawy o finansach publicznych – przekroczenie pierwszego progu ostrożnościowego), zmiana metody obliczania części zadłużenia wyrażonego w walutach obcych, poprawa wiarygodności Polski na międzynarodowych rynkach finansowych
• Prognozy warunków działania JST w 2013 r. – trudne warunki, spowolnienie gospodarcze i ograniczanie deficytu budżetowego w Polsce, debata budżetowa w UE.
• Nowa perspektywa budżetowa Unii Europejskiej w latach 2014-2020 – zróżnicowane propozycje Wieloletnich Ram Finansowych, płatnicy vs. beneficjenci, stanowisko i oczekiwania Polski

5. Społeczne i ekonomiczne aspekty nadmiernego zadłużenia

• Dylematy wyboru strategii rozwoju Polski, w tym priorytetów działalności JST – inwestycje czy wydatki bieżące (model fiński: bezpieczeństwo, akceptacja społeczna, efektywność/rentowność przedsięwzięcia). Skuteczna obrona przed spowolnieniem gospodarczym i jego skutkami dla społeczności lokalnej
• Spowolnienie gospodarcze i jego wpływ na dynamikę rozwoju regionalnego i lokalnego. Przejawy spowolnienia gospodarczego w Polsce to zmniejszenie konsumpcji (inflacja jest większa niż wzrost dochodów), inwestycji krajowych i zagranicznych. Banki prowadzą ostrożną politykę kredytową, niektóre z nich mają problemy z tzw. buforem kapitałowym i płynnością finansową. Rozwój gospodarki podtrzymuje eksport, ponad 70 proc. do państw UE, znaczący udział Niemiec jako wiodącego partnera handlowego
• Negatywne konsekwencje społeczne – problemy, w tym będące następstwem transformacji ustrojowej, rozwarstwienie społeczne i emigracja, wzrost bezrobocia, niż demograficzny, rozbudzone oczekiwania i pogorszone nastroje społeczne. Wyemigrowało ponad 2,5 mln Polek i Polaków, najwięcej do Anglii, Niemiec i Irlandii. W pierwszym półroczu br. rodacy pracujący za granicą przekazali do Polski kwotę 2,2 mld euro. Istotnym problemem jest emigracja w kolejnym pokoleniu, w bieżącym roku wyjechało z Polski ponad 200 tys. dzieci do rodziców pracujących za granicą
• Innowacyjność gospodarki – realizacja programów modernizacyjnych jako alternatywa dla kosztownych działań antykryzysowych i ryzykownych reform strukturalnych.

6. Kryzys finansów JST – prawda czy fałsz?

• Sytuacja finansów JST jest emanacją sytuacji finansów publicznych w Polsce, dług publiczny na koniec br. wyniesie ponad 800 mld zł, a koszt jego obsługi przekroczy 40 mld zł rocznie. Konstrukcja dochodów JST jest określona w obowiązującej ustawie o dochodach JST. Pogorszenie koniunktury gospodarczej, relatywnie niska wycena zadań realizowanych przez JST, nadmiernie optymistyczne planowanie przez JST wydatków bieżących i inwestycji, skutki decyzji JST o umorzeniu/rozłożeniu na raty i odroczeniu terminów płatności oraz dynamika życia publicznego w Polsce negatywnie wpłynęły na dochody własne i wzrost zadłużenia JST
• Dynamika deficytu JST – wybrane informacje
  • zadłużenie JST na koniec poszczególnych lat wynosiło odpowiednio: w 2002 r. -12 mld zł, w 2007 r. – 24,5 mld zł, w 2011 r. – 65,8 mld zł, a po trzech kwartałach br. 64,8 mld zł
  • deficyt JST w 2011 r. wyniósł ponad 10,2 mld zł i był następstwem niezrównoważonych budżetów 1952 z 2809 JST, w 2012 r. zaplanowano deficyt JST w kwocie do 13,5 mld zł
  • 172 gminy w 2011 r. zamknęły budżet tzw. deficytem operacyjnym
  • straty finansowe z tytułu działalności niektórych spółek samorządowych l zwiększa się liczba miast, powiatów i gmin, w których może nastąpić przekroczenie relacji 60 proc. zadłużenia do dochodów
  • trwa dyskusja nad wprowadzeniem reguły wydatkowej dla JST i obywatelskim projektem zmiany ustawy o dochodach JST
  • ambicje i aspiracje lokalne są zarówno siłą motoryczną postępu, jak również obciążeniem wymagającym racjonalnego rozstrzygnięcia spraw lokalnych, w krótkim i wieloletnich okresach
• Kilka uwag na temat przyczyn i skutków wzrostu zadłużenia JST – zmiany prawne w latach 2005-2011 spowodowały zmniejszenie dochodów własnych JST, ustawowo określono nowe zadania (również zlecone z zakresu zadań administracji centralnej) oraz rozszerzono zakres dotychczasowych zadań bez odpowiednich zmian w dochodach (np. zmiany skali podatkowej i zmniejszenie udziału JST w podatku PIT czy ulga prorodzinna). Samorządy szacują niedobór środków finansowych z tych tytułów na kwotę 8 mld zł rocznie
• Realne są problemy z realizacją i rozliczeniem przedsięwzięć związanych z wykorzystaniem przez Polskę funduszy europejskich w ramach bieżącej perspektywy budżetowej UE, spowolnienie rozwoju lokalnego i niektórych inwestycji regionalnych oraz zagrożenie realizacji zadań własnych gmin, powiatów i województw, a także negatywne skutki dla dochodów budżetu państwa z tytułu podatku VAT AT od inwestycji samorządowych i podatków dochodowych.

  Jak ograniczyć wpływ spowolnienia gospodarczego na finanse samorządowe (obecnie i w przyszłości) w obliczu konsolidacji finansów publicznych w Polsce?

7. Kwestie do rozstrzygnięcia w działalności JST

• Konieczność zmian systemowych finansowania samorządu terytorialnego w Polsce oraz instytucjonalnych relacji i zadań pomiędzy administracją centralną a JST, tj. przywrócenia zasady „Tyle środków finansowych, ile zadań”
• Sytuacja finansowa JST – planowanie budżetów (optymalizacja dochodów i racjonalizacja kosztów), ograniczone możliwości ekonomiczne i istotne skutki społeczne wobec zwiększających się potrzeb i oczekiwań społeczności lokalnej (np. obniżenie jakości usług publicznych, zwiększenie podatków i opłat lokalnych, wzrost opłat za usługi świadczone przez spółki komunalne)
• Inne problemy – zarządzanie długiem (restrukturyzacja/umorzenie?), polityka inwestycji (wkład własny), ochrona zdrowia (komercjalizacja i prywatyzacja), edukacja i nauka (model docelowy, wielkość i struktura subwencji, aspekt demograficzny, zobowiązania wynikające z Karty Nauczyciela), rynek pracy (lokalny rynek pracy), polityka społeczna (świadczenia społeczne, wspieranie rodziny i tzw. piecza zastępcza), infrastruktura i transport lokalny, ochrona środowiska (gospodarka odpadami), koszty administracji samorządowej a efektywność jej funkcjonowania, e-administracja (opóźnienia procesu wdrażania).

8. Propozycje usprawnień – do rozważenia, uzupełnienia, wykorzystania

• Program konferencji zawiera propozycje merytoryczne, które mogą służyć usprawnieniu działalności JST, wspomagać i wzbogacać ich działalność o nowe formy i metody pracy
• Propozycje i sugestie o charakterze systemowym
  • rekompensowanie niedoborów w dochodach JST, które wynikają ze zmian prawnych (ustawowych)
  • wprowadzenie zasad planowania strategicznego do planów finansowych JST
  • uelastycznienie gospodarki finansowej JST
  • upowszechnienie budżetu społecznego (partycypacyjnego) – doświadczenia Sopotu, Rybnika, Gdańska-Wrzeszcza, Łodzi i Warszawy-Śródmieście
  • doskonalenie współpracy z resortem finansów (informowanie o prognozowanej sytuacji finansowej JST)
  • modyfikacja standardów w zakresie postępowań o zamówienia publiczne
• Usprawnienia – katalog otwarty
  • aktywne doradztwo jako forma współpracy instytucji finansowych z JST
  • banki lokalne partnerami JST w finansowaniu potrzeb społeczności lokalnych
  • racjonalizacja kosztów operacyjnych (usługi wspólne dla obszarów metropolitalnych, w tym ubezpieczenia wzajemne, zamówienia publiczne o charakterze regionalnym np. dostawa energii, przetargi elektroniczne)
  • konsolidacja spółek samorządowych
  • przekształcenia własnościowe i sprzedaż zbędnych aktywów majątkowych
  • współpraca z lokalnymi grupami działania, obecnie jest ich 336, poprzez partnerstwo sektorów: społecznego, gospodarczego i publicznego
• Rozważenia wymagają metody i techniki komunikacji JST, w tym wymiany doświadczeń i upowszechniania dobrych praktyk, również o charakterze edukacyjnym. Dążenie do racjonalnego kompromisu – na fundamencie wiedzy – pomiędzy przedstawicielami różnych nurtów życia publicznego powinno być znaczącą wartością w ich służbie tym społecznościom.

9. Wyzwania strukturalne i cywilizacyjne

• „Przyszłość to teraźniejszość, ale ciut, ciut dalej” – parafraza myśli C. K. Norwida
• Rola myślenia strategicznego wobec wyzwań współczesności – od wiedzy do mądrości
• Strategie rozwoju Polski i programy regionalne – m.in. opracowania Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim, raporty Zespołu Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów (vide: „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe”), wydawnictwa Instytutu Sobieskiego, badania, konferencje i opracowania nt. regionalnej myśli strategicznej, debaty publiczne nt. programów alternatywnych
• Perspektywy rozwojowe Polski do 2020 r. – sprawne państwo, konkurencyjna gospodarka, aktywne społeczeństwo
• Scenariusze rozwoju Polski – realistyczny, pozytywny i zagrożeń. Rozwój Polski wymaga przezwyciężenia rozbieżności pomiędzy wzrostem gospodarczym a postępem cywilizacyjnym, głównie za sprawą systemu kulturowego. Zmian wymagają instytucje państwa, edukacja i system kulturowy m.in. poprzez akceptację wieloletnich celów i zadań w tych dziedzinach, wymagających woli do wspólnego działania społecznego – swoistego sojuszu rozumu i rozsądku ponad podziałami życia publicznego w Polsce.

10. Powodzenia w służbie publicznej, dla dobra wspólnego!

..