Raport Specjalny | Polska Bezgotówkowa | Zmiany zwyczajów płatniczych Polaków – ewolucja czy rewolucja?

Dr hab. Michał Polasik
prof. UMK

Andrzej Meler

Marta Jakubowska

Mariola Makowska

Czteroletnia perspektywa obserwacji zmian

Dzięki realizacji kompleksowego programu badawczego na zlecenie Fundacji Polska Bezgotówkowa, możliwe było przeprowadzenie czteroletniego badania panelowego¹. Na jego starcie, w 2018 r., większość transakcji detalicznych w Polsce, wykonywanych w stacjonarnych punktach handlowych i usługowych (dalej POS), rozliczanych było w gotówce (57%). Konkurencją dla gotówki były przede wszystkim karty płatnicze, którymi wykonano 40% transakcji, przy czym 2 pkt. proc. w tym udziale miały płatności kartą zapisaną w smartfonie, w ramach mobilnej technologii NFC. Niewielka część (2%) transakcji była opłacana przelewem, natomiast BLIK oraz dedykowane aplikacje do dokonywania opłat – np. za bilety w komunikacji miejskiej lub parkowanie – posiadały marginalny udział.

W kolejnym roku udział gotówki w ogólnej liczbie transakcji w Polsce spadł o 3 pkt. proc., a udział transakcji bezgotówkowych osiągnął poziom 46%. Gotówka oddawała stopniowo pole transakcjom kartowym, przy czym następował jednoczesny wzrost udziału płatności kartami w tradycyjnej, plastikowej formie, jak również za pomocą mobilnych płatności NFC. Takie tempo zmian zwyczajów płatniczych było obserwowane w wielu krajach i należy je traktować jako ewolucyjne². Rozwój obrotu bezgotówkowego następuje bowiem m.in. za sprawą przemiany pokoleniowej i coraz szerszej popularyzacji technologii cyfrowych, w tym nowych rozwiązań płatniczych.

Za sprawą pandemii COVID-19, rok 2020 okazał się historyczny w skali całego globu, niemal we wszystkich dziedzinach życia, w tym również w obszarze sposobów dokonywania płatności detalicznych³. W Polsce nastąpił skokowy, wręcz rewolucyjny, wzrost liczby detalicznych transakcji bezgotówkowych w POS, które po raz pierwszy w historii, przewyższyły liczbę transakcji gotówkowych, osiągając poziom 54%. Wart uwagi jest fakt, że wśród transakcji kartowych znacznie wzrósł udział płatności wykonywanych za pomocą mobilnych płatności NFC – do 7% ogółu transakcji w POS. Nie bez przesady to przyspieszenie w rozwoju płatności bezgotówkowych okrzyknięto w branży finansowej jako tzw. „cashless moment”

Jednak hurraoptymistyczne nastroje powinien studzić fakt, że wzrost udziału płatności bezgotówkowych w POS spowodowały niemal wyłącznie częstsze płatności bezgotówkowe osób, które już wcześniej aktywnie korzystały z kart płatniczych. Natomiast liczba nowych aktywnych użytkowników kart i płatności mobilnych rośnie bardzo powoli. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że osoby „bezgotówkowe” stają się jeszcze bardziej bezgotówkowe, natomiast konsumenci wykluczeni z transakcji bezgotówkowych nie decydują się na zmianę, a zatem wytwarza się kolejne społeczne rozwarstwienie. Niewątpliwie rodzi to potrzebę przeciwdziałania tej niekorzystnej tendencji. Wydaje się, że w pierwszej kolejności należy podjąć działania w obszarze edukacji, w kontekście stosowania nowoczesnych metod płatności.

Po burzliwym 2020 r., stojącym pod znakiem pandemii COVID-19, wiele osób zastanawiało się nad trwałością efektów w obszarze zmiany zwyczajów płatniczych. Czy konsumenci nie powrócą do gotówki, gdy wywołane przez pandemię obawy związane z jej używaniem opadną? – Wyniki czwartej fali badania, obejmującej dane dla roku 2021, wskazują, że osiągnięcia z  2020 r. zostały zachowane. Pozytywny trend jest nadal kontynuowany, choć nieco zwolniła dynamika wzrostu – komentuje Joanna Erdman, wiceprezes zarządu Fundacji Polska Bezgotówkowa. W roku 2021 już tylko 43% transakcji w POS wykonano gotówką. Co  interesujące, udział płatności tradycyjnymi kartami plastikowymi wzrósł o pkt. proc. w stosunku do 2020 r., natomiast mobilne płatności NFC zyskały 2 pkt. proc.

Zróżnicowanie zwyczajów płatniczych w bardzo wyraźny sposób zależy od wieku i wykształcenia konsumentów (patrz wykr. 2.). Wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub niższym transakcje gotówkowe stanowią jeszcze zdecydowaną większość, a w grupie osób z wykształceniem średnim ok. połowy. Natomiast wśród osób z wykształceniem wyższym tylko co czwarta transakcja jest wykonywana za pomocą gotówki.

Używanie gotówki jest oczywiście powszechniejsze wśród osób starszych. Można wskazać granicę 55 lat jako tę, po której w 2021 r. większość transakcji było wykonywanych gotówkowo. Warto jednak zwrócić uwagę, że nawet wśród najstarszych konsumentów udział transakcji bezgotówkowych przekracza wyraźnie 40%, co jest bardzo optymistycznym wskazaniem na dużą powszechność płatności kartami. Tym, co bardziej odróżnia młodych konsumentów od starszych, jest ich rosnąca skłonność do płacenia za pomocą mobilnych rozwiązań NFC oraz dedykowanymi aplikacjami, np. do zakupu biletów komunikacji miejskiej czy opłat za parkowanie. W najmłodszej kategorii wiekowej (18-24 lata) już co piąta transakcja w POS ...