Prawo: Nec Hercules contra plures…

Tadeusz Białek,
Piotr Gałązka

Spróbujmy zatem omówić treść i skutki tej nowej regulacji w polskim systemie prawnym. Stanowi ona lex specialis względem przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, o czym mówi jej art. 1 ust. 1, który definiuje postępowanie grupowe jako postępowanie cywilne oraz art. 24 ust. 1, który określa, że w sprawach nieuregulowanych ustawą co do zasady stosuje się właśnie Kodeks postępowania cywilnego (kpc).

Rodzaje roszczeń

Postępowanie grupowe to takie, w którym dochodzone są roszczenia jednego rodzaju, co najmniej 10 osób, oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej. W ramach postępowania grupowego możliwe jest dochodzenie roszczeń o ochronę konsumentów, czyli wynikających ze stosunków prawnych, w których stroną jest konsument – zdefiniowany w art. 221 Kodeksu cywilnego (tj. osoba dokonująca danej czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową) – z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny (art. 4491 kc i następne) oraz z tytułu czynów niedozwolonych (art. 415 kc i następne), z wyjątkiem roszczeń o ochronę dóbr osobistych (według art. 23-24 kc).

Powyższe oznacza, iż w postępowaniu grupowym swoich roszczeń dochodzić mogą jedynie konsumenci, którzy w ramach grupy dochodzą roszczeń wynikających z tej samej lub takiej samej podstawy faktycznej. I nie jest to tzw. masło maślane, gdyż „ta sama podstawa faktyczna” oznacza, że roszczenie powstało z dokładnie tego samego zdarzenia (np. tego samego wypadku autokaru, którym podróżowało więcej niż 10 osób – jako podstawa roszczenia z tytułu czynów niedozwolonych), a „taka sama podstawa faktyczna” stanowi, iż roszczenie osób w grupie wynika z takich samych, lecz mających inne miejsce w czasie i przestrzeni zdarzeń (np. usterka w konstrukcji samochodu, który kupiło wiele osób – jako podstawa roszczenia z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny).

Pierwotnie projekt ustawy zakładał o wiele szerszy zakres podmiotowy, pozwalający na wytaczanie powództw w postępowaniu grupowym wszystkim uczestnikom obrotu gospodarczego. W trakcie konsultacji społecznych i prac legislacyjnych postanowiono jednak ograniczyć go wyłącznie do konsumentów, ze względu na ochronną funkcję przepisów ustawy.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na jeszcze jedno zagadnienie – aby dane roszczenie mogło być rozpatrywane przez sąd w postępowaniu grupowym, niezbędne jest ujednolicenie roszczenia każdego członka grupy przy uwzględnieniu wspólnych dla sprawy okoliczności. Przy wielu rodzajach sporów takie ujednolicenie bywa niemożliwe do przeprowadzenia bez pokrzywdzenia pewnej części członków grupy, dlatego ustawodawca w art. 2 ust. 2 ustawy stworzył możliwość tworzenia w ramach grupy – podgrup, liczących co najmniej 2 osoby, w ramach których może nastąpić ujednolicenie (doprecyzowanie wymogu minimalnej ilości osób stanowiących podgrupę zostało dodane dopiero w końcowym etapie prac legislacyjnych). Dzięki takiemu rozwiązaniu ujednolicenie wysokości roszczenia w grupie jest dużo prostsze niż w całej grupie, co w zamyśle ustawodawcy ma ułatwić wytaczanie powództw w tym trybie.

Niestety, samo pojęcie podgrupy nie zostało w ustawie w żaden sposób zdefiniowane. Przede wszystkim nie wiadomo, kto podejmuje decyzję o jej utworzeniu w ramach grupy – czy robi to cała grupa bezwzględną większością głosów (per analogiam do art. 18 lub art. 19 ustawy), czy też suwerennie robią to osoby, które chcą taką podgrupę utworzyć. Nie wiadomo również, czy podgrupy mają być tworzone jedynie w oparciu o jednolitą wysokość roszczenia, czy decyduje o tym również inna przesłanka.

Szczególne zasady postępowania

Postępowanie grupowe należy do właściwości sądów okręgowych, a sprawę rozpoznaje sąd w składzie trzech sędziów (art. 3 ustawy). Oznacza to odejście od podstawowej reguły postępowania z kpc, według której sprawę o wartości do 75 tys. zł w pierwszej instancji rozpoznaje sąd rejonowy w składzie jednego sędziego. Wynika to z faktu, iż sprawy, które będą rozstrzygane w tym trybie, to w przeważającej większości spory o dużej wartości, które i tak byłyby rozpatrywane przez sądy okręgowe.

Powództwo w postępowaniu wytacza reprezentant grupy, którym może być jej członek lub powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów (art. 4 ustawy), który prowadzi postępowanie w imieniu własnym, na rzecz wszystkich członków grupy. Bez względu na to, kim jest reprezentant, w postępowaniu grupowym obowiązkowe jest zastępstwo procesowe przez adwokata lub radcę prawnego, chyba że powód jest adwokatem albo radcą prawnym.

W tym miejscu pojawia się wątpliwość co do statusu członków grupy lub jej reprezentanta w procesie. Wydaje się, że to reprezentant grupy jest powodem w sprawie, o czym może świadczyć treść art. 4 ust. 3, jednakże ustawa nie określa, jaki status przysługuje poszczególnym członkom grupy, których reprezentant występuje w postępowaniu.

Wątpliwości rozwiązałoby dodanie do ustawy przepisów określających, jaki jest wzajemny stosunek pomiędzy reprezentantem a członkami grupy, analogiczne do tych, jakie występują w kpc odnośnie stosunków pomiędzy prokuratorem a osobą, na rzecz której prokurator wytacza powództwo (art. 56 Kodeksu postępowania cywilnego i następne), zwłaszcza na wypadek gdyby np. dany członek grupy nie zgadzał się z linią procesu obraną przez reprezentanta i postanowił wyjść z grupy. Postulat ten jest o tyle istotny, że członek grupy nie ma możliwości samodzielnego działania, nawet jako interwenient uboczny po stronie powoda, gdyż nie pozwala na to art. 14 ustawy.

Wynagrodzenie pełnomocnika reprezentanta grupy może stanowić odsetek kwoty zasądzonej na rzecz powoda (pactum de quota litis), który nie może przekraczać 20 proc. tej kwoty (art. 5). Powyższy przepis należy jednak czytać w kontekście § 50 ust. 3 Kodeksu Etyki Adwokackiej, który stanowi, iż niedopuszczalne jest ...