Kongres Obsługi Gotówki, polski pieniądz gotówkowy sprawdził się w czasie pandemii
Karol Mórawski: W jakim stopniu pandemia COVID-19 wpłynęła na obyczaje płatnicze Polaków? Czy faktycznie odwróciliśmy się od gotówki w kierunku płatności elektronicznych, a jeśli tak, to w jakich obszarach tradycyjny pieniądz nadal pozostaje silny?
Barbara Jaroszek: Od początku pandemii Polacy upatrywali w pieniądzu gotówkowym sposobu na podniesienie poczucia bezpieczeństwa. Wysoki poziom zaufania do gotówki w Polsce to jej największa siła.
Analiza struktury nominałowej wypłat oraz poziom relacji rozchodów i przychodów waluty polskiej odprowadzanej przez banki do NBP wskazuje na wypłaty w celach przezornościowych. W trudnych czasach klienci banków chcieli mieć do swojej dyspozycji znacznie większą kwotę gotówki w portfelu niż dotychczas.
W efekcie od 1 stycznia br. wzrost wartości pieniądza gotówkowego w obiegu wyniósł ok. 80 mld zł czyli ok. 33%, przy czym liczba banknotów w obiegu o nominale 500 zł wzrosła o 77%, a 200 zł o 55%.
Banknoty i monety są prawnym środkiem płatniczym w Polsce, więc co do zasady powinny być akceptowane w transakcjach przez podmioty usługowe i handlowe
Jest to całkowicie zrozumiałe, że w czasach niepewności chcemy mieć pewien zapas gotówki. Pamiętajmy jednak, że zbyt wysokie kwoty przechowane w domu mogą być narażone na utratę w wyniku kradzieży.
Pandemia COVID-19 wpłynęła na ograniczenie wykorzystywania gotówki w celach transakcyjnych. Potwierdzają to zarówno dane statystyczne będące w posiadaniu NBP jak i badania rynku.
I tak, z badania, które zostały przeprowadzone 20‒24 marca 2020 r. przez prof. Dominikę Maison wynika, że w początkowym okresie epidemii koronawirusa 75% Polaków, którzy posiadają karty płatnicze, deklarowało dokonywanie płatności częściej kartą niż gotówką, z czego 52% zdecydowanie częściej. Co ważne, wg cytowanego badania 40% posiadaczy kart zmieniło swoje zwyczaje płatnicze z obawy na epidemię koronawirusa.
Być może wpływ na ich decyzje miały komunikaty o możliwej transmisji wirusa podczas posługiwania się banknotami i monetami, silnie promowane w pierwszym okresie pandemii, zwłaszcza przez propagatorów transakcji bezgotówkowych?
Pamiętajmy, że banknoty i monety są prawnym środkiem płatniczym w Polsce, więc co do zasady powinny być akceptowane w transakcjach przez podmioty usługowe i handlowe. Jak wynika z badań NBP część z podmiotów niestety odmawiała w początkowej fazie przyjęcia płatności w gotówce. Uważamy, że sytuacja ta wymaga uregulowania prawnego, ponieważ jej celem jest ochrona osób posługujących się wyłącznie lub głównie gotówką. Na przykład osób starszych.
Banknoty trafiające do NBP z banków komercyjnych oczekują co najmniej trzy dni zanim poddane zostaną procesowi przeliczania, sortowania i sprawdzania autentyczności
Kilka miesięcy później w stosunku do pierwszego z wyżej cytowanych badań, już tylko 19% procent badanych twierdziło, że zmieniło sposób korzystania z usług i instrumentów płatniczych podczas epidemii COVID-19.
Porozmawiajmy o obsłudze gotówki w nowych realiach. Co musiało się zmienić w obszarze cash processingu w związku z nowymi rygorami sanitarnymi? Jak w tym kontekście należy odnieść się do opinii, jakoby gotówka stanowiła wektor transmisji wirusów?
‒ Dotychczas ani na świecie, ani w Polsce nie pojawiły się naukowe dowody potwierdzające, by gotówka mogła stanowić wektor transmisji wirusa SARSCoV-2. Jednak w reakcji na występującą w kraju sytuację epidemiologiczną związaną z rozprzestrzenianiem się wirusa SARSCoV-2 w NBP wdrożono, w procesie przygotowywania banknotów kierowanych do obiegu, procedury mające na celu neutralizację ryzyka ewentualnej transmisji wirusa poprzez powierzchnię banknotów.
Jako podstawową zasadę przyjęto, że banknoty trafiające do NBP z banków komercyjnych oczekują co najmniej trzy dni zanim poddane zostaną procesowi przeliczania, sortowania i sprawdzania autentyczności. Banknoty poddawane są sortowaniu przy zastosowaniu specjalistycznych sorterów wyposażonych w szereg czujników badających ich autentyczność i stopień zużycia, w tym w świetle UV.
Banknoty nienadające się do powtórnego wprowadzenia do obiegu np. ze względu na stopień zniszczenia lub nadmierne zabrudzenie, w trakcie sortowania są automatycznie niszczone.
Przesortowane banknoty, ponownie kierowane do obiegu są automatycznie układane w paczki po 100 szt., a następnie formowane w wiązki po 10 paczek, w komorach grzewczych (w temperaturze ok. 160⁰C) przy zastosowaniu folii termokurczliwej.
Tak przygotowane wiązki banknotów są wydawane bankom wg zasady fifo, czyli poczynając od najwcześniej sformowanych, dzięki czemu banknoty zanim ponownie trafią na rynek przechowywane są w skarbcach NBP od kilkunastu dni do kilku tygodni.
Opisane powyżej działania eliminują ryzyko ewentualnego przenoszenia wirusa SARSCoV-2 na banknotach wprowadzanych przez NBP do obiegu.
Powyższe nie zwalania jednak klientów NBP i osób wykorzystujących w życiu codziennym banknoty i monety z zachowania podstawowych zasad higieny – tj. przede wszystkim regularnego mycia i dezynfekcji rąk.
Ostatnie lata upłynęły pod znakiem wdrażania postanowień zarządzenia 19/2016 Prezesa NBP. Jak przebiegał ten proces, i jakie są najważniejsze wnioski?
‒ Współpraca z bankami, Pocztą Polską S.A. i pozostałymi uczestnikami rynku obrotu gotówkowego w ramach wdrażania zmian w procesach uregulowanych zarządzeniem 19/2016 Prezesa NBP przebiegała bez zakłóceń. Realizowana była m.in. poprzez liczne spotkania i wspólne uzgodnienia w zakresie wdrażanych rozwiązań ze wszystkimi uczestnikami rynku obrotu gotówkowego.
W 2018 r. działania NBP ukierunkowano przede wszystkim na: wzmocnienie bezpieczeństwa obrotu gotówkowego i jego uczestników, zapewnienie odpowiedniej jakości znaków pieniężnych pozostających w obiegu oraz zwiększenie efektywności procesów, które dokonują się w ramach obrotu gotówkowego.
Wprowadzone w lipcu 2018 r. zmiany systemowe dotyczyły kwestii sortowania jakościowego oraz testów urządzeń, sortowania wieloorientacyjnego banknotów, odprowadzania do NBP banknotów w jednym strumieniu, odprowadzania monet w workach luzem, w jednym strumieniu, standaryzacji zawartości opakowań banknotów.
Kolejne zmiany systemowe wprowadzane sukcesywnie w kolejnych latach dotyczyły: obowiązku przeliczania, sortowania oraz sprawdzania autentyczności banknotów za pomocą urządzeń (np. sorterów) w przypadku ich przeznaczenia do urządzeń obsługiwanych przez klientów (np. bankomatów) − od stycznia 2020 r., wdrożenia kodów kreskowych w standardzie GS1-128 na opakowaniach banknotów i monet sformowanych przez NBP oraz na opakowaniach banknotów sformowanych przez producenta banknotów (od stycznia 2020 r.) i braku konieczności wydzielania banknotów nienadających się do maszynowego sortowania w strumieniu banknotów odprowadzanych do NBP (od października 2020 r.).
Od stycznia 2021 r. planowane jest wejście w życie przepisów w zakresie wdrożenia kodów kreskowych w standardzie GS1-128 na opakowaniach monet sformowanych przez producenta monet z okresem przejściowym do końca marca 2021 r.
W kolejnym kroku, od stycznia 2022 r., planowane jest wdrożenie 10-proc. limitu banknotów przeliczonych ręcznie w kwartale przez bank w całkowitej liczbie przeliczonych banknotów wszystkich wartości nominalnych. Pierwotny termin wejścia w życie tego przepisu, tj. styczeń 2021 r., został zmieniony w związku z postulatami banków, z uwagi na ograniczenia związane z pandemią.
Sprawną obsługę gotówki w czasie pandemii można całą pewnością nazwać sukcesem
Należy podkreślić, że wprowadzenie wszystkich tych zmian miało na celu optymalizację procesów obsługi gotówki także po stronie rynku. Każda z wprowadzonych zmian pomogła nam też z sukcesem obsłużyć rekordowe zapotrzebowanie klientów na pieniądz gotówkowy w czasie pandemii.
Dzisiaj już nie pamiętamy, że niektóre procesy na przykład związane z wydzielaniem banknotów nienadających się do maszynowego sortowania albo sortowaniem banknotów w jednej orientacji powodowały wielokrotne powtarzanie tych samych czynności przez różnych uczestników rynku, co wydłużało czas obsługi gotówki i zwiększało pracochłonność.
Złożony proces wprowadzania zmian do Zarządzania Prezesa NBP przyniósł nam jeszcze jedną istotną korzyść. Proces uzgodnień stworzył platformę komunikacji dla uczestników rynku – NBP zorganizował bowiem szereg spotkań dla zainteresowanych podmiotów zarówno na poziomie centralnym, jak i lokalnym.
W naturalny sposób kolejnym krokiem było stworzenie Rady ds. Obrotu Gotówkowego przy Zarządzie NBP. Nasza komunikacja z rynkiem – analiza kwestii istotnych dla jego uczestników odbywa się teraz w trybie ciągłym. Kiedy przyszła pandemia wypracowane przez lata wzajemne zaufanie bardzo się przydało i było na pewno jednym z czynników sukcesu.
Sprawną obsługę gotówki w czasie pandemii można bowiem z całą pewnością nazwać sukcesem. Wszystkim uczestnikom rynku obsługi gotówki bardzo za to dziękuję.
Cash processing to przede wszystkim technologia. Jaka jest rola banku centralnego w tym obszarze?
‒ W związku ze stałym zmniejszaniem się wskaźnika rotacji banknotów, czyli częstości ich powrotu do oddziałów okręgowych NBP i tym samym wzrostu roli i odpowiedzialności banków i firm CIT za autentyczność i jakość banknotów wprowadzanych ponownie do obiegu, zmienia się rola banku centralnego, który powinien kreować rozwiązania techniczne i regulacje prawne zapewniające utrzymanie odpowiedniej jakości banknotów na rynku.
Do tego celu niezbędne jest posiadanie informacji o jakości banknotów znajdujących się w obiegu. Na przestrzeni lat NBP sukcesywnie wprowadzał do użytkowania najnowocześniejsze urządzenia do liczenia, sortowania, niszczenia i pakowania banknotów i monet.
Obecnie oddziały okręgowe NBP wyposażone są w 19 wysokowydajnych sorterów do banknotów posiadających funkcjonalność gromadzenia szczegółowych danych dotyczących realizowanego procesu sortowania.
Na podstawie gromadzonych przez NBP danych możliwe jest między innymi dokonywanie analiz jakości banknotów w obiegu, czasu ich pozostawania w obiegu oraz migracji banknotów.
Wprowadzenie w lipcu 2018 r. kryteriów jakości obiegowej banknotów wiązało się z wprowadzeniem wymogu testowania urządzeń obsługiwanych przez pracowników banków, Poczty Polskiej S.A., firm CIT i urządzeń obsługiwanych przez klientów. Testowanie urządzeń rozpoczęto w 2018 r., co dało użytkownikom czas na dostosowanie się do nowych wymagań.
Kolejnymi etapami w rozwoju cash processingu będzie dążenie do lepszego poznania obiegu gotówkowego, co umożliwi szybką reakcję na pojawiające się zmiany. W tym celu coraz powszechniej w bankach centralnych wykorzystywane są narzędzia analityczne typu Big Data.
Wdrożenie standardów GS1 w procesach obrotu gotówkowego, realizowane etapowo także wpisuje się w automatyzację operacji związanych z zaopatrywaniem banków w walutę polską oraz procesowaniem gotówki.
