Doradzamy i informujemy: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”1 Piecza zastępcza

Urszula Kruszewska

Wynika to wprost z art. 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej2: Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych oraz art. 72 ust. 2: Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Szczegółowe zasady realizowania tych zadań zawarte zostały w obowiązującej od 1 stycznia 2012 r. Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.3

Cele i formy pieczy zastępczej

Podstawowym celem wprowadzenia zasad współpracy organów władzy publicznej z rodzinami w zakresie sprawowania opieki i wychowania dzieci jest zapewnienie atmosfery szczęścia, miłości i zrozumienia dla harmonijnego rozwoju oraz przyszłej samodzielności życiowej dzieci, z poszanowaniem przysługujących im praw i wolności.4 W przypadku niemożności zapewnienia tych celów przez rodziców, dziecku gwarantowana jest piecza zastępcza w formie rodzinnej lub instytucjonalnej.

Formy pieczy zastępczej:

1. Rodzinna piecza zastępcza
   • Rodzina zastępcza (spokrewniona, niezawodowa, zawodowa, zawodowa specjalistyczna, pogotowie rodzinne)
   • Rodzinny dom dziecka
2. Instytucjonalna piecza zastępcza
   • Placówki opiekuńczo-wychowawcze typu interwencyjnego, specjalizacyjnego i rodzinnego

Pełnienie funkcji rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka może zostać powierzone małżonkom lub osobie niepozostającej w związku małżeńskim, która zapewni odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb w zakresie rozwoju emocjonalnego, fizycznego i społecznego, właściwą edukację i rozwoju zainteresowań oraz wypoczynek i organizację czasu wolnego. Ponadto osoby, które tworzą rodzinną pieczę zastępczą, muszą spełniać warunki określone w ustawie, takie jak:

• dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej,
• nie są i nie były pozbawione władzy rodzicielskiej oraz władza rodzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona,
• wypełniają obowiązek alimentacyjny – w przypadku gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego,
• nie są ograniczone w zdolności do czynności prawnych,
• są zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem, co zostało potwierdzone zaświadczeniami o braku przeciwwskazań zdrowotnych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka, wystawionymi przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej,
• przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
• nie były skazane prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe,
• ukończyły szkolenie prowadzone przez organizatora pieczy zstępczej,
• w przypadku rodziny zastępczej niezawodowej co najmniej jedna osoba tworząca tę rodzinę musi posiadać stałe źródło dochodów.

Rodzinna piecza zastępcza jest formą zapewnienia przejściowej opieki dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej. Do rodzin zastępczych kieruje się dzieci, których rodzice zostali trwale lub czasowo pozbawieni praw rodzicielskich lub gdy władza ta została im ograniczona. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu i po uzyskaniu zgody rodziców zastępczych.

Instytucjonalne formy pieczy zastępczej, tworzone na poziomie powiatu to placówki opiekuńczo-wychowawcze, zaś tworzone przez samorządy na poziomie województwa to regionalne placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz interwencyjne ośrodki preadopcyjne. Placówkom tym zostały powierzone następujące zadania:

• zapewnie dziecku całodobowej opieki i wychowania oraz zaspokajanie jego niezbędnych potrzeb emocjonalnych, rozwojowych, zdrowotnych, bytowych, społecznych i religijnych,
• realizacja we współpracy z asystentem rodziny planu pomocy dziecku,
• umożliwianie kontakt dziecka z rodzicami i innymi osobami bliskimi,
• podejmowanie działań w celu powrotu dziecka do rodziny,
• zapewnienie dziecku dostępu do kształcenia dostosowanego do jego wieku i możliwości rozwojowych;
• obejmowanie dziecka działaniami terapeutycznymi,
• zapewnienie korzystania z przysługujących świadczeń zdrowotnych.

Interwencyjne ośrodki preadopcyjne sprawują specjalistyczną opiekę nad dziećmi, które w okresie oczekiwania na przysposobienie nie mogą być umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej.

Do placówek opiekuńczo-wychowawczych kierowane są dzieci na podstawie orzeczenia sądu, w przypadku doprowadzenia przez policję lub Straż Graniczną lub na wniosek rodziców dziecka lub osoby trzeciej w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie.5

Zadania gmin

Podstawowym zadaniem gminy w zakresie realizowania wspierania i pomocy rodzinie jest organizowanie pracy z rodziną. Zadanie to może być realizowane bezpośrednio przez gminę lub przez podmiot, któremu gmina zleci jego wykonywanie. Podmiotami takimi mogą być organizacje pozarządowe prowadzące działalność w zakresie wspierania rodziny, pieczy zastępczej lub pomocy społecznej, jak również osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku państwa do Kościoła katolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych. W ramach pracy z rodziną, gminy zostały zobowiązane do tworzenia programów wspierających rodzinę.

Urszula Kruszewska – informatyk, ekonomista, prawnik, zatrudniona na stanowisku dyrektora ekonomicznego w firmie informatycznej, doktorantka w Zakładzie Prawa Prywatnego Instytutu Nauk Prawnych PAN.

Istotnym elementem ustawy jest wprowadzenie instytucji asystenta rodziny, którego podstawowym zadaniem jest praca z rodziną w zakresie rozwiązywania problemów natury administracyjnej, związanych z wydawaniem decyzji orzekających o przyznaniu lub odmowie świadczeń. Zgodnie z zamysłem ustawodawcy została wyraźnie oddzielona funkcja asystenta rodziny od funkcji pracownika socjalnego. Asystent rodziny jest zatrudniany przez wójta lub przez podmiot, któremu gmina zleciła organizację pracy z rodziną.

Jako uzupełnienie pracy asystenta rodzinnego, gminy zostały zobowiązane do świadczenia pomocy w opiece i wychowaniu dziecka w placówkach wsparcia dziennego, gwarantujących nieodpłatny pobyt dziecka. Placówki takie działają na podstawie zezwoleń wydawanych przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Mogą funkcjonować w formie kół zainteresowań, ognisk wychowawczych, klubów lub organizacji specjalistycznych prowadzących zajęcia terapeutyczne, korekcyjne lub kompensacyjne.

Zadania powiatów

W przypadku niemożności wychowywania dziecka przez rodziców, władze powiatu zostały zobowiązane do zorganizowania rodzinnej pieczy zastępczej. Jest to zadanie przypisane konkretnie staroście powiatu, który może powierzyć jego wykonanie specjalistycznemu podmiotowi. Starosta może zlecić realizację pieczy zastępczej powiatowemu centrum pomocy rodzinie, w którym będzie działał zespół do spraw pieczy zastępczej. Piecza zastępcza realizowana w formie rodzinnej lub instytucjonalnej odbywa się na podstawie zezwoleń wydawanych przez starostę. W praktyce jednak samorządy powiatowe borykają się z problemem zbyt małej liczby osób chętnych do sprawowania pieczy nad dzieckiem w ramach rodzin zastępczych. Niemniej jednak starostwa zostały zobligowane do tworzenia właściwych warunków powstawania rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka.

Jako wsparcie rodzinnej pieczy zastępczej, na starostwa powiatowe został nałożony obowiązek tworzenia funkcji koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej. Koordynator zatrudniany jest przez organizatora pieczy zastępczej (starostę lub inny podmiot, np. powiatowe centrum pomocy rodzinie). Do zadań koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej należy w szczególności: udzielanie pomocy rodzinom zastępczym i prowadzącym rodzinne domy dziecka w realizacji zadań wynikających z pieczy zastępczej, przygotowanie, we współpracy z asystentem rodziny i odpowiednio rodziną zastępczą lub prowadzącym rodzinny dom dziecka, planu pomocy dziecku, pomoc rodzinom zastępczym oraz prowadzącym rodzinne domy dziecka w nawiązaniu wzajemnego kontaktu, zapewnianie rodzinom zastępczym oraz prowadzącym rodzinne domy dziecka dostępu do specjalistycznej pomocy dla dzieci, w tym psychologicznej, reedukacyjnej i rehabilitacyjnej, zgłaszanie do ośrodków adopcyjnych informacji o dzieciach z uregulowaną sytuacją prawną, w celu poszukiwania dla nich rodzin przysposabiających, udzielanie wsparcia pełnoletnim wychowankom rodzinnych form pieczy zastępczej.6 Koordynator pieczy zastępczej nie może mieć pod swoją opieką więcej niż 30 rodzin zastępczych lub rodzinnych domów dziecka.

W zakresie instytucjonalnej opieki zstępczej powiat jest zobowiązany do prowadzenia placówek opiekuńczo-wychowawczych. Zadanie to może zostać zlecone specjalistycznemu podmiotowi. Jednak po stronie starostwa leży zapewnienie wspólnej obsługi organizacyjnej, ekonomicznej i administracyjnej prowadzonych placówek opiekuńczo-wychowawczych. W tym celu starostwo może tworzyć centra administracyjne do obsługi placówek.

Ponadto starosta przy pomocy powiatowego centrum pomocy rodzinie sprawuje nadzór nad działalnością jednostek specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego, oraz ośrodków wsparcia, domów pomocy społecznej i ośrodków interwencji kryzysowej.7

Zadania województw

Jako główne zadania samorządów województw w prowadzeniu pieczy zastępczej można wymienić promowanie rozwiązań w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej oraz obowiązek tworzenia interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych oraz placówek opiekuńczo-terapeutycznych.

Do kompetencji samorządu województwa należy prowadzenie ośrodków adopcyjnych. Zadanie to może zostać zlecone właściwemu podmiotowi, tj. organizacji pozarządowej prowadzącej działalność w zakresie wspierania rodziny, pieczy zastępczej lub pomocy społecznej lub innej osobie prawnej bądź jednostce organizacyjnej, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej lub pomocy społecznej. W takim przypadku stosuje się ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.8

Wprowadzona została zasada wyłącznej kompetencji ośrodka adopcyjnego do prowadzenia procedur przysposobienia oraz przygotowywania osób chcących dokonać przysposobienia. Nastąpił rozdział rodzin adopcyjnych i rodzin zastępczych (co nie wyklucza jednak możliwości, aby rodziny zastępcze stały się rodzinami adopcyjnymi). W ramach prowadzonych regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych oraz interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych samorządy województw muszą zapewnić specjalistyczną opiekę medyczną oraz rehabilitację dzieciom.

Wojewoda jest uprawniony do przeprowadzania kontroli w nadzorowanych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówkach opiekuńczo-terapeutycznych oraz interwencyjnych ośrodkach preadopcyjnych, przy czym może korzystać w tym zakresie z pomocy osób posiadających specjalistyczną wiedzę w przedmiocie kontroli. W ramach tych uprawnień wojewoda może żądać udzielenia informacji w formie ustnej lub pisemnej oraz przedstawienia dokumentów i danych, niezbędnych do sprawowania nadzoru i kontroli.

Osobą właściwą do wyznaczania szczegółowych zadań oraz organizacji działania pracy ośrodka adopcyjnego jest marszałek województwa współpracujący w tym zakresie z dyrektorem ośrodka określającym regulamin organizacyjny placówki.

Finansowanie

Ustawa wprowadza wiele nowych rozwiązań, które z punktu widzenia rodzin i dzieci są bardzo dobre i faktycznie wspierające działania na rzecz rodziny. Jednak rozwiązania te wymagają sporych nakładów finansowych, zarówno w zakresie zatrudnienia przez gminy asystentów rodziny i przez powiaty koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej, wynagrodzeń dla rodziców zastępczych oraz w zakresie udzielania pomocy pieniężnej rodzinom.

Pomoc pieniężna przysługująca rodzinie zastępczej jest przyznawana w formie comiesięcznego świadczenia na pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka i wynosi:

• 660 zł miesięcznie – w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej spokrewnionej,
• 1000 zł miesięcznie – w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej zawodowej, rodzinie zastępczej niezawodowej lub rodzinnym domu dziecka.

Powyższe świadczenie jest pomniejszane o kwotę nie wyższą niż 50 proc. faktycznie otrzymywanego dochodu dziecka, który stanowi renta rodzinna, alimenty lub uposażenie rodzinne. Przy ustalaniu wysokości świadczenia uwzględniana jest niepełnosprawność dziecka oraz niedostosowanie społeczne, które mogą zwiększyć kwotę świadczenia o co najmniej 200 zł, na pokrycie zwiększonych kosztów utrzymania.

Ponadto rodzinie zastępczej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka starosta może przyznać dofinansowanie do wypoczynku poza miejscem zamieszkania dziecka w wieku od 6. do 18. roku życia (raz w roku) oraz jednorazowe świadczenie na pokrycie niezbędnych wydatków związanych z potrzebami przyjmowanego dziecka. Dodatkowo starosta może przyznać dofinansowanie do wydatków związanych z wystąpieniem zdarzeń losowych lub innych zdarzeń mających wpływ na jakość sprawowanej opieki (jednorazowo lub okresowo) oraz środki finansowe na utrzymanie lokalu mieszkalnego w budynku wielorodzinnym lub domu jednorodzinnego i świadczenie na pokrycie kosztów związanych z przeprowadzeniem niezbędnego remontu lokalu mieszkalnego w budynku wielorodzinnym lub domu jednorodzinnego (raz do roku dla zastępczej rodziny zawodowej).9

Pełnoletni, uczący się wychowanek rodziny zastępczej może za zgodą rodziców zastępczych pozostać w rodzinie, która pełniła funkcję rodziny zastępczej również po osiągnięciu pełnoletniości, nie dłużej jednak niż do ukończenia 25. roku życia. W takim przypadku rodzinie nadal wypłacana jest pomoc pieniężna. W przypadku gdy rodzina zastępcza nie ponosi kosztów utrzymania dziecka w związku z jego pobytem w domu pomocy społecznej lub innej placówce całodobowej opieki, otrzymuje pomoc pieniężną w wysokości 20 proc. przysługującego jej świadczenia.

Kolejnym udogodnieniem, w przypadku rodzinnych domów dziecka, w których mieszka więcej niż czworo małych dzieci, jest zatrudnienie przez samorząd osoby pomagającej w sprzątaniu i opiece nad dziećmi. W przypadku rodzin zastępczych, w których mieszkają starsze dzieci, władze powiatu powinny pomagać w utrzymaniu lokalu oraz w opłatach za rachunki.

Powiaty ponoszą koszty związane z finansowaniem opieki i wychowania dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej albo rodzinnym domu dziecka, średnich miesięcznych wydatków przeznaczonych na utrzymanie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej albo interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym oraz wydatki na finansowanie pomocy na kontynuowanie nauki i usamodzielnienie. Powiaty finansują również wynagrodzenia wraz z pochodnymi od wynagrodzenia dla zawodowych rodzin zastępczych, prowadzących rodzinne domy dziecka i osób zatrudnionych w rodzinie zastępczej oraz rodzinnym domu dziecka (finasowanie zależne jest od liczby dzieci w danym domu).

W zakresie ponoszenia kosztów utrzymania dziecka oraz wynagrodzenia zawodowych rodziców zastępczych i kosztów usamodzielnienia się, ustalony został obowiązek współfinansowania przez gminy, w zależności od długości okresu, w którym dziecko przebywa pod pieczą zastępczą.10 W pierwszym roku jest to 10 proc. wydatków, w drugim roku 30 proc., a w trzecim i kolejnych jest to 50 proc. wydatków.

Rozliczenia kosztów związanych z finansowaniem pieczy zastępczej pomiędzy gminą a powiatem powinny odbywać się w formie noty obciążeniowej wystawianej przez powiat, który odpowiada za wydawanie decyzji i wypłatę świadczeń. Nota powinna wskazywać wysokość kwoty, która ma być płacona przez gminę. W przypadku rozliczeń między powiatami, gdy w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczej umieszczane jest dziecko z innego powiatu należy zawrzeć porozumienie określające zasady i terminy przekazywania kwot.

Nowelizacja ustawy z kwietnia 2012 r.11., stworzyła możliwość ograniczenia kosztów ponoszonych przez samorządy wszystkich szczebli, poprzez określenie części zadań jako fakultatywne przez najbliższe dwa lata, a obligatoryjne dopiero od 1 stycznia 2015 r.

Jednym z takich zadań jest przydzielanie asystentów rodziny przez kierownika ośrodka pomocy społecznej dopiero na wniosek pracownika socjalnego, na podstawie szczegółowej analizy sytuacji rodziny, w momencie gdy zachodzi taka bezwzględna konieczność. Dopiero po 31 grudnia 2014 r., zatrudnianie asystenta rodziny będzie obowiązkowe.

Wprowadzono również możliwość łączenia pracy asystenta rodziny z wykonywaniem obowiązków pracownika socjalnego, o ile funkcje te są wykonywane w różnych gminach. Zatrudnienie asystenta rodziny przez najbliższe dwa lata będzie uzależnione od potrzeb i możliwości gminy.

Zmniejszone zostały również obciążenia związane z uprawnieniami rodziny w zakresie przyznawania osoby do pomocy przy opiece nad dziećmi i przy pracach gospodarskich, jak również przyznawania dopłat do kosztów utrzymania lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego. W okresie przejściowym starosta będzie mógł przyznać tylko jedno z tych uprawnień.

Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wprowadza wiele rozwiązań, które mają na celu zapewnienie właściwej organizacji systemu opieki naf dziećmi i ich wychowania. Ocena zasadności i funkcjonalności poszczególnych rozwiązań prawnych będzie możliwa dopiero po pewnym czasie, kiedy zostaną przetestowane w praktyce. W chwili obecnej można jedynie zwrócić uwagę na problem związany z finansowaniem poszczególnych zadań. Pamiętać jednak należy, że inwestowanie w dobro rodziny i właściwy rozwój dzieci jest inwestowaniem w pomyślność i rozwój naszego społeczeństwa.

Przypisy

1. Kanclerz Jan Zamoyski, akt fundacyjny Akademii Zamojskiej.
2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz. U. 1997 r. Nr 78, poz. 483).
3. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. 2011 r. Nr 149, poz. 887, z późn. zm.). Zwana dalej Ustawą.
4. Tamże.
5. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. 2005 r. Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.).
6. Art. 77 ust. 3 Ustawy.
7. Art. 112 ust. 8 Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2004 r. Nr 64, poz. 593 z późn. zm.).
8. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.).
9. Art. 83 Ustawy.
10. Art. 191 ust. 9 Ustawy.
11. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2012 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2012 r. Nr 0, poz. 579).

..