Czy Prezes NBP ma podstawy do planowania intensywnych działań w obronie gotówki?

Analizując sytuację gotówki na świecie okazuje się, że po zmasowanym ataku na płatności gotówkowe będącym efektem szerzenia się koronawirusa, obecnie w wielu krajach trwają akcje wspierające pieniądz fizyczny.

Nasuwa się pytanie, czy zapowiedzi NBP wpisują się w coraz powszechniejsze działania na świecie i jakie mogą przynieść efekty.

Koronawirus miał wyeliminować gotówkę

Zapewne nie byłoby akcji wspierania gotówki zapowiadanej przez prezesa NBP, profesora Adama Glapińskiego, gdyby nie działania eliminujące ją z użycia, które nasiliły się w marcu bieżącego roku.

Główną przyczyną tych działań było rozpowszechnianie informacji jakoby WHO zaleciło nie korzystać z gotówki z uwagi na duże ryzyko zarażeniem się wirusem SARS-CoV-2. Późniejsze zdementowanie tego przekazu i jednoznaczne stwierdzenie, że gotówka nie sprzyja rozpowszechnianiu pandemii, nie przyniosło znaczących efektów.

Informacja poszła w świat i wiele sklepów zalecało korzystanie z płatności bezgotówkowych, bądź nawet odmawiało przyjmowania gotówki. Dodatkowo działania te wspierały organizacje promujące płatności bezgotówkowe. Wśród wielu klientów spowodowało to obawy przed pieniądzem fizycznym.

W efekcie udział płatności gotówkowych w liczbie wszystkich płatności zaczął dość mocno spadać i to mimo dużego wzrostu liczby wypłat gotówkowych realizowanych w pierwszej fazie pandemii. Powszechne wypłaty miały przede wszystkim zabezpieczać byt klientów banków, powodując jednocześnie wzrost ilości gotówki w obiegu.

W efekcie np. w Polsce według danych NBP w obiegu jest obecnie o ponad 80 mld złotych więcej gotówki niż w poprzednim roku i ilość ta nadal szybko rośnie.

To największy taki przyrost w historii. Jednak pomimo tego, zmiana na korzyść transakcji elektronicznych w strukturze płatności jaka dokonała się w ciągu kilku miesięcy trwania pandemii, w normalnych okolicznościach zachodziłaby przez kilka lat.

Czytaj także: Prezes NBP: gotówka jednym z filarów wolności obywateli

Eliminowanie gotówki pokazało zagrożenia

Tak gwałtowne zmiany, jakie zaczęły się w marcu sprawiły, że sytuacja stała się poważna. Naruszono bezpieczną równowagę w płatnościach i to mimo większej ilości gotówki w obiegu niż w poprzednich latach.

Rezygnowanie z przyjmowania płatności gotówkowych bardzo utrudniło funkcjonowanie istotnej części społeczeństwa niekorzystającej z usług bankowych i elektronicznych płatności.

Wbrew powszechnemu mniemaniu, gotówka należy do najtańszych środków płatniczych

Niebezpieczeństwo stało się tak duże, że w wielu krajach rozpoczęły się poważne działania wspierające gotówkę. W Polsce taką aktywność podejmowały m.in. NBP apelujący o powszechne akceptowanie gotówki oraz Polska Organizacja Firm Obsługi Gotówki, która wpłynęła na zmianę stanowiska Głównego Inspektora Sanitarnego, zalecającego wcześniej niekorzystanie z gotówki.

W wielu krajach uruchomiono działania na poziomie parlamentarzystów, organów nadzorujących instytucje finansowe, banków centralnych. Głównym celem było zapewnienie społeczeństwu możliwości płacenia gotówką za zakupy lub znoszenie stawianych ograniczeń w dostępie do gotówki.

Co bardzo ważne, działania te nie zmierzają do eliminowania płatności bezgotówkowych. Opierają się na założeniu, że konsumenci powinni mieć swobodę w wyborze metody płatności.

Aktywności w obronie gotówki nie byłyby podejmowane w takiej skali, gdyby nie panujący obecnie pełen konsensus w sprawie ekstremalnie małego prawdopodobieństwa zarażenia się koronawirusem poprzez kontakt z pieniądzem fizycznym. Potwierdzeniem takiej sytuacji są m.in. ostatnie badania prowadzone przez Bank of England, a także niedawne wypowiedzi profesora Grzesiowskiego.

Warto też pamiętać, że wbrew powszechnemu mniemaniu, gotówka należy do najtańszych środków płatniczych. Potwierdzają to m.in. badania NBP wykazujące, że pojedyncza transakcja gotówkowa jest tańsza zarówno od płatności kartami jak i płatności mobilnych.

Najświeższym przykładem aktywności wspierających gotówkę są ostatnie zapowiedzi prezesa NBP.

Z czego wynikają zapowiedzi Prezesa NBP?

Podczas listopadowego Kongresu Obsługi Gotówki prezes NBP, zapowiedział rozpoczęcie prac pod kierownictwem banku centralnego nad narodową strategią bezpieczeństwa gotówki. Stwierdzając, że gotówka jest związana z wolnością obywatelską i jest jednym z filarów utrzymania swobód obywatelskich w zglobalizowanym świecie, w pełni wpisał się w stanowisko prezentowane przez wiele banków centralnych i instytucji na świecie.

Warto jednak zauważyć, że głos ten należy do najmocniejszych i najbardziej zdecydowanych deklaracji w obronie gotówki. Z czego wynikają zapowiedzi NBP i działania innych organizacji?

Pandemia uświadomiła wielu osobom i instytucjom, że gotówka jest bardzo ważna dla dużej części społeczeństw, jako czynnik zapewniający im poczucie bezpieczeństwa. W najbliższych latach sytuacja zapewne się nie zmieni i będzie to ważne zabezpieczenie dla wielu ludzi.

Odmawianie przyjmowania płatności gotówkowych w trakcie zakupów stało się z kolei niebezpieczne dla osób nieubankowionych, ograniczając im prawo do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych.

Wszystkie instrumenty płatnicze mają być traktowane równo, a wybór sposobu płacenia będzie wyłącznym prawem obywateli

Dodatkowym problemem związanym z gotówką staje się coraz trudniejszy do niej dostęp, w związku ze zmniejszającą się liczbą oddziałów i bankomatów. Na przykład w Polsce wg danych NBP liczba oddziałów banków zmniejszyła o 20% w stosunku do 2015 roku.

W przypadku bankomatów jest ich mniej o 5% w porównaniu z 2016 rokiem. Redukcje te przyśpieszyły w czasie pandemii. Wszystkie te czynniki złożyły na działania podejmowane także przez NBP.

Narodowa strategia bezpieczeństwa gotówki NBP

Prezes NBP podkreślając fakty, że zadaniem banku centralnego jest obrona gotówki przed często przymusowo wprowadzanym obrotem bezgotówkowym i, że dostępność gotówki jest fundamentem sprawnego funkcjonowania państwa, nawiązał wprost do działań prowadzonych bądź zapowiadanych w wielu krajach.

W ramach realizacji narodowej strategii bezpieczeństwa gotówki, NBP ponowi swój postulat wprowadzenia odpowiedniego zapisu w ustawie o usługach płatniczych, który ma zwiększyć prawa konsumentów, zapewniając im możliwość płacenia gotówką we wszystkich miejscach, gdzie dokonywane są zakupy. Dzięki temu wszystkie instrumenty płatnicze mają być traktowane równo, a wybór sposobu płacenia będzie wyłącznym prawem obywateli.

O tym jak sytuacja wygląda w innych krajach można dowiedzieć się z poniższych przykładów akcji wspierających płatności gotówkowe na świecie. Opierają się one na analogicznych tezach jak te, które przedstawił prezes NBP.

Działania w obronie gotówki w Stanach Zjednoczonych

W USA akcję wspierającą gotówkę rozpoczęła koalicja 51 grup konsumenckich, zajmujących się prawami obywatelskimi. Poparły one wprowadzenie przepisów, które zabraniałyby sprzedawcom detalicznym odmawiania przyjmowania gotówki lub obciążania konsumentów wyższymi opłatami za płacenie gotówką. Organizacje skierowały oficjalne pisma do senatorów, w których to podkreślały konieczność zapewnienia możliwości płacenia gotówką.

Ograniczanie możliwości płacenia gotówką rodzi duże zagrożenie dla amerykańskiego społeczeństwa, ponieważ prawie jedna czwarta dorosłych obywateli nie korzysta z usług bankowych.

Senatorowie w odpowiedzi na apele złożyli projekt ponadpartyjnej ustawy przewidującej kary dla sprzedawców, którzy obsługują wyłącznie płatności elektroniczne lub pobierają opłatę za transakcje gotówkowe. Zgodnie z tą ustawą firmy takie byłyby ukarane grzywnami za odmowę przyjmowania gotówki.

Wcześniej podobne regulacje wprowadzono w Nowym Jorku, San Francisco, Filadelfii oraz w stanach Massachusetts i New Jersey. Jeśli nowe prawo wejdzie w życie, będzie ono eliminować ograniczenia w dostępie do płatności gotówkowych w całym kraju.

Walka z eliminowaniem gotówki w Wielkiej Brytanii

Rząd Wielkiej Brytanii zadeklarował ostatnio, że gotówka pozostaje kluczową metodą płatności dla wielu grup społecznych, w tym osób starszych i słabszych ekonomicznie. Wg rządu gotówka jest bardziej dostępna niż cyfrowe metody płatności i pomaga w zarządzaniu finansami.

Z tych powodów rząd szuka sposobów na zwiększenie do niej dostępu. Jedną z propozycji jest wprowadzenie możliwości korzystania z usługi cash back w sklepach bez konieczności dokonania zakupów.

Akcję w obronie dostępu do gotówki prowadzi również Financial Conduct Authority (FCA). Organ ten jest odpowiednikiem Komisji Nadzoru Finansowego w Wielkiej Brytanii. FCA określiła swoje oczekiwania dotyczące kroków, jakie powinny podjąć instytucje planujące zamykanie oddziałów lub likwidację bankomatów, a także wprowadzające opłaty za wypłaty z bankomatów.

FCA wprowadziła przepisy nakładające na banki i firmy pożyczkowe obowiązek informowania z odpowiednim wyprzedzeniem o wszelkich planach zamknięcia placówek i bankomatów lub zmiany placówek na bezgotówkowe.

Ma to umożliwić monitorowanie sytuacji i ochronę praw klientów w zakresie zapewnienia dostępu do gotówki. Przed podjęciem ostatecznej decyzji FCA będzie oczekiwać dostarczenia analiz potrzeb klientów obecnie korzystających z usług oraz wpływu na nich planowanych zmian.

Konieczne będzie poinformowanie klientów o planach i przedstawienie alternatywnych sposobów dostępu do gotówki. Ma to dać klientom czas na przygotowanie się do zmian i poszukanie innych sposób korzystania z usług.

Powyższe działania dla społeczeństwa mogą mieć duże znaczenie. Potwierdzają to wyniki  badania opublikowanego ostatnio przez Financial Consultants Enryo.

Wynika z nich, że 76% brytyjskich konsumentów uważa, że rząd powinien zrobić więcej, aby pomóc ludziom w dostępie do gotówki, jeśli nadal będą zamykane bankomaty i oddziały banków.

Szwecja: bank centralny ma wspomagać obieg gotówki

Szwecja jest powszechnie uznawana za kraj o bardzo niskim poziomie korzystania z gotówki. Jednak nie jest to pełen obraz sytuacji. Według ostatnich badań 75% ankietowanych chce, aby w przyszłości gotówka była dostępna. I nawet jeśli nie korzystają z niej codziennie, uważają, że jest ona ważna dla osób starszych i z różnymi ograniczeniami, a także w sytuacjach kryzysowych.

Podobnie uważają zarówno rząd, jak i bank centralny, komunikując potrzebę zapewnienia w przyszłości zarówno dostępu do gotówki, jak i jej akceptacji. W tym roku weszła w życie nowa ustawa obligująca banki do zapewnienia odpowiedniego dostępu do usług gotówkowych.

Prawo zostało stworzone tak aby chroniło osoby starsze, migrantów, osoby niepełnosprawne, osoby z terenów wiejskich lub osoby, które nie mają dostępu do płatności cyfrowych.

Jakie efekty mogą przynieść działania wspierające płatności gotówkowe?

Pandemia pokazała, że gotówka jest bardzo ważna dla dużej części społeczeństwa, jako czynnik zapewniający bezpieczeństwo. Jednak zmiany w strukturze płatności spowodowane koronawirusem w dużym stopniu są nieodwracalne.

Jeśli zmiana nastawienia do gotówki okaże się trwała, przyczyni się do tego, że przez najbliższe dziesięciolecia pieniądz fizyczny nie zniknie, mając swój udział w zapewnianiu swobód obywatelskich

Można przewidywać, że udział płatności gotówkowych w liczbie wszystkich płatności detalicznych trwale zmniejszy się z dotychczasowego poziomu około połowy do poziomu około trzydziestu kilku procent. W dalszej perspektywie czasu udział gotówki w płatnościach prawdopodobnie nadal będzie się  zmniejszał, tak jak to miało miejsce w ostatnich latach, choć zmiany te prawdopodobnie nie będą szybkie.

Przed pandemią, gotówka często była niesprawiedliwie atakowana, a dla wielu była wręcz uosobieniem zła, które trzeba wyeliminować. Teraz sytuacja jest zgoła inna.

Wiele istotnych organizacji, a nawet rządów na świecie, uświadomiło sobie, że gotówka nadal jest jedną z ważnych metod płatności, że swoimi wadami, ale i zaletami. Rolę tę dostrzega również Europejski Bank Centralny, którego to prezes stwierdził ostatnio, że Eurosystem będzie nadal zapewniał stały dostęp do gotówki wszystkim obywatelom.

Ponadto wszystkie działania instytucji przytoczone w niniejszym artykule nie stoją w sprzeczności z upowszechnianiem płatności bezgotówkowych. Kluczowe w nich jest zapewnienie konsumentom jak największych możliwości wyboru sposobu płatności.

Jeśli zmiana nastawienia do gotówki okaże się trwała, przyczyni się do tego, że przez najbliższe dziesięciolecia pieniądz fizyczny nie zniknie, mając swój udział w zapewnianiu swobód obywatelskich.

Krzysztof Kołodziejczyk – Wiceprezes Zarządu Polskiej Organizacji Firm Obsługi Gotówki, redaktor portalu Automatyka Bankowa, Prezes Zarządu Talemax Sp. z o.o., od ponad 20 lat związany z rynkiem rozwiązań automatyzujących obrót gotówkowy.