Bankowość i Finanse | FUNDACJA POLSKA BEZGOTÓWKOWA | Zwyczaje płatnicze Polaków 2018–2022: po bezgotówkowej stronie
Dr hab. Michał Polasik, prof. UMK
Andrzej Meler
Mariola Makowska
Coraz bardziej bezgotówkowi i mobilni
Szybko wzrastająca popularność płatności bezgotówkowych – pod względem rosnącego społecznego zasięgu oraz częstości dokonywania płatności kartami lub mobilnie – wpisuje się w generalny trend ucyfrowienia wielu dziedzin gospodarki i codziennego życia. W całym okresie badania obserwowany był systematycznie zwiększający się udział transakcji bezgotówkowych w ogólnej liczbie wszystkich zakupów dokonywanych w stacjonarnych sklepach i punktach usługowych, które bardzo długo pozostawały bastionem gotówki (wykr. 1).
Jednocześnie widoczne jest zjawisko włączania coraz większej rzeszy osób do korzystania z cyfrowych narzędzi, pozwalających nie tylko wygodnie płacić, ale także zarządzać finansami w bardziej nowoczesny sposób. Szybko przybywa użytkowników bankowości online i aplikacji bankowych. Najpopularniejszym instrumentem płatności bezgotówkowych jest jednak wciąż karta debetowa, z której w 2022 r. korzystało już 72% dorosłych Polaków. Równolegle następuje szybka popularyzacja mobilnych rozwiązań, takich jak BLIK, którego zasięg wzrósł w 2022 r. skokowo z 15% do 43%. Dotyczy to także aplikacji związanych z transportem publicznym i przejazdami (wzrost z 8% do 24%) oraz aplikacjami do zamawiania jedzenia (z 8% do 19%). Możemy powiedzieć, że płacenie bezgotówkowe staje się nie tylko coraz powszechniejsze, ale też coraz bardziej zróżnicowane i mobilne.
Wciąż jednak występuje w Polsce ograniczenie o charakterze szklanego sufitu ubankowienia. Wszystkie bezgotówkowe instrumenty płatnicze są powiązane w praktyce z posiadaniem rachunku bankowego. Tymczasem generalny poziom posiadania rachunku bankowego w Polsce od 2018 r. w zasadzie nie uległ zmianie. Wciąż 15% naszych rodaków funkcjonuje bez własnego konta bankowego, przy czym zjawisko to dotyczy przede wszystkim osób starszych i słabiej wykształconych.
Wydaje się, że zarówno w przypadku włączenia bezgotówkowego, jak i korzystania z mobilnych finansów i płatności, potrzebne są działania stymulujące wśród osób starszych. Jest to ważne również dlatego, że nieumiejętność korzystania z mobilnych rozwiązań zaczyna obecnie być ograniczeniem w dostępie do infrastruktury publicznej w dużych miastach. Sytuacja rodzi dylematy związane z kierunkami rozwoju bezgotówkowości. Czy raczej stawiać na edukację i przekonywanie osób starszych do rozwiązań opartych na znanych większości z nich plastikowych kartach, czy może jednak promować przeskok na rozwiązania oparte na mniej wśród nich popularnych aplikacjach mobilnych. Taki dylemat dotyczy zwłaszcza potencjalnych zmian w transporcie publicznym.
Swoboda wyboru a rozwarstwienie płatnicze
Rewolucyjną zmianą, jaka zaszła na polskim rynku na przestrzeni lat 2018–2022, było uzyskanie przez konsumentów, w wysokim stopniu, swobody wyboru metody płatności. Nastąpiło to dzięki skutecznemu działaniu Programu Polska Bezgotówkowa, który doprowadził do ponad dwukrotnego rozszerzania zasięgu dostępności terminali, zarówno w wymiarze geograficznym (docieranie do małych ośrodków), jak i branżowym. Obecnie swoboda wyboru cyfrowej formy płatności jest w większym stopniu ograniczona tylko w wybranych branżach, takich jak transport publiczny, prywatne usługi medyczne czy usługi wykonywane w domu (np. remonty, naprawy, sprzątanie).
Z drugiej jednak strony, pomimo że udział transakcji gotówkowych w POS-ach sukcesywnie spada, to już udział konsumentów płacących wyłącznie gotówkowo ustabilizował się i nie maleje (wykr. 5). Wzrost udziału transakcji bezgotówkowych wynikał z większej intensywności płacenia przez osoby, które korzystały już wcześniej z metod bezgotówkowych. Zatem realizacji postulatu swobody wyboru metody płatności, towarzyszy rosnące rozwarstwienie konsumentów pod względem zwyczajów płatniczych. Ten fakt każe przygotowywać się na scenariusz, w którym przez dłuższy czas na rynku funkcjonować będą zarówno gotówkowe, jak i bezgotówkowe rozliczenia. Zapewnienie swobody wyboru będzie zatem coraz częściej argumentem kierowanym w stosunku do akceptacji płatności gotówkowych, które w kolejnych latach mogą w coraz większej liczbie podmiotów okazywać się nieopłacalne w obsłudze.
Percepcja i praktyka w postrzeganiu różnych metod płatności
Korzystanie z poszczególnych metod płatności w dużej mierze jest uwarunkowane powszechnością dostępu do sieci urządzeń, które tę metodę akceptują. Jeżeli konsument jest przekonany, że w większości punktów handlowych i usługowych, z których planuje korzystać, będzie mógł zapłacić bezgotówkowo, to często nawet nie będzie zaopatrywał się w gotówkę i wystarczy mu karta lub telefon. Jednak czynnik dostępności nie determinuje zachowań w pełni. Ważne są również przekonania, które konsumenci mają w odniesieniu do gotówki, karty czy płatności mobilnych.
W badaniu „Zwyczaje płatnicze Polaków” monitorowany jest obszar atrybucji czterech kluczowych cech dla metody płatności: wygody, szybkości, bezpieczeństwa oraz poczucia kontroli nad finansami domowymi. Zmiany wskaźnika pozytywnych ocen dla czterech najpopularniejszych metod płatności w POS w danej kategorii w ciągu pięciu lat ilustruje wykr. 6. Intersujące jest to, że Polacy powszechnie uważają, iż karta płatnicza jest szybka i wygodna. Jednocześnie to właśnie gotówka jest niezmiennie oceniana jako lepsza pod względem kontroli nad finansami. Wskazuje to, że na najbliższe lata niezwykle istotnym wyzwaniem jest edukacja, dotycząca kompetencji efektywnego zarządzania finansami osobistymi w oparciu o instrumenty cyfrowe. Najwyraźniej bowiem, pomimo umiejętności płacenia kartami i smartfonami, wciąż jeszcze w zakresie zarządzania wydatkami konsumenci czują się lepiej, gdy widzą fizyczny pieniądz w portfelu.
Warto zauważyć, że w ostatnim roku nastąpiło odwrócenie trendu w postrzeganiu gotówki w kontekście szybkości i wygody. Do 2021 r. odsetek osób pozytywnie ją oceniających sukcesywnie malał, ale w 2022 r. gotówka wyraźnie odzyskała część zwolenników. Można to łączyć z pojawieniem się progotówkowych haseł w agendach politycznych niektórych partii. Ten wynik sugeruje zasadność stosowania zrównoważonej strategii do zapewnia konsumentom swobody wyboru na rynku płatności.
Podsumowanie
Wyniki badania ujawniają paradoks, polegający na tym, że pomimo deklarowanej przez Polaków poprawy nastawienia do gotówki w 2022 r., następowało jednocześnie wyraźne przyspieszenie tendencji do zwiększania transakcyjności bezgotówkowych metod płatności. Nawet wybuch wojny na Ukrainie nie spowodował zwiększonego transakcyjnego zainteresowania gotówką. Przeważają czynniki stymulujące korzystanie z instrumentów bezgotówkowych: pozytywne oddziaływanie efektu sieciowego, dzięki rozwiniętej sieci terminali, oraz wciąż wzrastające korzyści indywidualne konsumentów, takie jak wygoda płatności bezgotówkowych i ich użyteczność. Zatem trendy w zakresie transformacji cyfrowej będą nadal silnie sprzyjać rozwojowi obrotu bezgotówkowego.
1 Badanie panelowe pozwala na efektywne monitorowanie trendów rynkowych, dzięki cyklicznemu docieraniu z wystandaryzowanym zestawem pytań do tych samych respondentów lub osób o podobnej charakterystyce (przy rezygnacji). Opracowanie metodologii badania, analizę i wnioski przeprowadził zespół POLASIK Research. Realizację badania w formie wywiadów telefonicznych zrealizowały agencje Minds&Roses oraz Kantar Polska na reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie 1003 respondentów.
POLASIK Research jest firmą badawczą i doradczą, działającą od 2008 r. i specjalizującą się w obszarze badań systemu płatniczego, innowacji płatniczych i PayTech. Misją firmy jest kreowanie wiedzy i jej efektywne dostarczanie uczestnikom rynku usług płatniczych. Więcej informacji: http://polasik-research.pl/
