Rynek Finansowania Nieruchomości: Nierówność stron umowy kredytowej źródłem przerzucania ryzyka przez bank na klienta / Inequality between Bank and Borrower as a Source of Risk Shifting

Prof. nadzw. dr hab. Zbigniew Krysiak
Zakład Zarządzania Ryzykiem, Instytut Finansów Korporacji i Inwestycji,
Szkoła Główna Handlowa

1. Przesłanki do przywracania równowagi stron przy kredycie walutowym

Głównym czynnikiem ryzyka jest ryzyko kursowe, które nie jest zabezpieczane po stronie kredytobiorców. Fakt jego zabezpieczania w bilansach banków nie redukuje ryzyka kryzysu, gdyż przy istotnym wzroście kursu nastąpi utrata zdolności do obsługi kredytów przez gospodarstwa domowe na masową skalę. W wyniku tego wystąpi potrzeba księgowania kosztów w bilansach banków na miliardowe kwoty, a w połączeniu z istotną redukcją płynności banków może dojść do ich niewypłacalności.

Odsuwanie rozwiązywania tego problemu w czasie spowoduje, że koszty prawdopodobnego scena- riusza kryzysowego będą znacznie wyższe niż te, które trzeba będzie ponieść obecnie podejmując działania restrukturyzacyjne o charakterze profilaktycznym. Całkowite ryzyko związane z kredytami walutowymi to nie tylko ryzyko aktywów, ale także ryzyko pasywów, które można traktować jako bardzo niestabilne z punktu widzenia różnych czynników egzogenicznych wynikających z decyzji banków „matek” lub sytuacji kryzysowych poza Polską. Niemalże cała kwota pasywów walutowych nie pochodzi z depozytów gospodarstw domowych lub przedsiębiorstw, lecz ze środków banków zagranicznych, a w tym aż ok 40 proc. to instrumenty pochodne, co powinno stanowić poważne ostrzeżenie.

Problem kumulacji ryzyka w portfelu kredytów frankowych jest wynikiem niezachowania przez banki zasad, jakie obowiązują w zarządzaniu ryzykiem. Zgoda banków na utrzymywanie otwartej pozycji walutowej po stronie klienta jest nieodpowiedzialnym postępowaniem, gdyż realizacja tego ryzyka na dużą skalę nie tylko może doprowadzić do bankructwa samych klientów, ale też banków i w końcu może doprowadzić do kryzysu gospodarczego. Banki i KNF powinny były dbać o równość stron umowy kredytowej w zakresie równo- ważenia ryzyka, co nie miało miejsca ze względu na całkowicie niezabezpieczoną pozycję klienta. W obecnej sytuacji należy dążyć do przywrócenia takiej równowagi.

Mechanizm zabezpieczania ryzyka kursowego i stopy procentowej za pomocą CIRS ( Currency Interest Rate Swap ) 2 wyraźnie pokazuje, jak rosnące zadłużenie klienta jest „konsumowane” w postaci cash flow przez wystawców CIRS. Przy rosnącym kursie wzrost zadłużenia powoduje, że klienci płacą więcej w PLN, ich skumulowane kwoty rat kapitałowych są większe, zaś rosnący cash flow, jaki klienci płacą w PLN, „wędruje” do wystawców CIRS 3.

Przywracanie równowagi stron umów kredytowych powinno być dokonywane przez pomiar i ustalenie stanu nierównowagi ryzyka między bankiem i klientem, a następnie dobranie instrumentów i procedur do realizacji takiego celu. W tym kontekście rozwiązania i ich skutki oraz podejście banków i KNF powinny być oceniane z wymienionej perspektywy. W związku z takim kontekstem można postawić następujące ważne tezy, które zostały przyjęte w pracy:

• Nierówność stron wskazywana w projekcie ustawy odnosić się może do asymetrii ryzyka.
• Przywracanie równości stron można dokonać przez realokację ryzyka i jego kosztów.
• DTI jako miara ryzyka może być kryterium przywracania równości.
• Zmiana klauzul w umowach kredytowych powinna wynikać z równo- ważenia ryzyka.
• Koszt opcji zabezpieczających ryzyko kursowe informował o skali nierównowagi.
• Mechanizm działania CIRS ilustruje skalę cash flow płynącego do ich wystawców.

Prezydencki projekt ustawy z 15 stycznia 2016 r ” o sposobach przywrócenia równości stron niektórych umów kredytu i umów pożyczki” zawiera następujące wprowadzenie:

„Parlament Rzeczypospolitej Polskiej, uznając, że państwo, jego organy i instytucje publiczne zobowiązane są do szczególnej ochrony obywateli w ich relacjach prawnych z podmiotami działającymi zawodowo na rynku finansowym, a w sytuacji stwierdzenia nieuzasadnionej nierówności stron w tych relacjach są zobowiązane do podjęcia działań naprawczych, a ponadto uznając, że podmioty działające zawodowo na rynku finansowym zobowiązane są w sposób pełny i rzetelny informować swoich klientów o ryzykach związanych z oferowanymi przez siebie pro- duktami i usługami, a w przypadku niewywiązania się z tego obowiązku powinny solidarnie uczestniczyć w likwidacji negatywnych skutków powstałych z tego powodu, uchwala niniejszą ustawę”.

Celem przedmiotowej ustawy jest przywracanie równości stron, czyli równości między bankami a określoną grupą kredytobiorców. Ustawa zajmująca się przywracaniem równości stron nie może powodować, aby dochodziło do nierówności między kredytobiorcami będącymi podzbiorami całej grupy klientów walutowych, do których jest kierowana ustawa. Chodzi o to, aby mechanizm redukcji zadłużenia klientów nie powodował, że jedni uzyskają zdecydowanie wyższe „ulgi” od drugich, co powodowałoby, że nie nastąpi odpowiednia redukcja ryzyka niespłacalności kredytów. W związku z tym należy, w procesie tworzenia rozwiązań, zwrócić szczególną uwagę, aby likwidacja negatywnych skutków, po stronie klientów, powstałych w wyniku działania banków nie doprowadziła do stworzenia nierówności między poszczególnymi podgrupami. Taka sytuacja wystąpiłaby, gdyby jedynym kryterium redukcji zadłużenia był proponowany w ustawie tzw. kurs sprawiedliwy. Kryterium kursu sprawiedliwego, bez połączenia go z innym uzupełniającym kryterium odzwierciedlającym obecne ryzyko niespłacalności kredytu, będzie prowadziło do utrzymania nierówność. Taka bowiem sytuacja przeczyłaby w pewnym sensie istocie ustawy. W celu przywrócenia równości stronom należy najpierw określić, na czym polegała nierówność. Precyzyjne ustalenie istoty nierówności może przekładać się dopiero na możliwość oszacowania skutków finansowych i zasad przywracających równość. Zatem, koncepcja przy- wracania równości oznacza, że banki, wcześniej uzyskując nienależne przychody, powinny je teraz zwrócić kredytobiorcom. Dobrze zdefiniowana nierówność, jej rodzaj oraz charakter, pozwoli na ustalenie narzędzi i procesów prowadzących do przywrócenia równowagi.

2. Ceny opcji zabezpieczających ryzyko informowały o skali nierównowagi

Banki mogły informować klienta o ryzyku przekroczenia określonego kursu podając koszt zabezpieczenia, jaki musiałby ponieść klient, aby jego raty kapitałowe mogły być zabezpieczane do poziomu określonego kursu. W tabeli 2 i 3 przedstawiono koszty takiego zabezpieczenia, odpowiednio dla okresu trzech i dwudziestu lat. Zabezpieczenie w okresie dwudziestu lat jest policzone przy założeniu, że warunki dotyczące zmienności i poziomu kursu są stałe, co jest w rzeczywistości mało realne. W takiej sytuacji dla okresu dwudziestu lat, przy rosnącym kursie, należałoby się liczyć z wyższymi kosztami. Niezależnie jednak od wszystkiego, z danych przedstawionych w tabelach 2 i 3 wynika, że koszt takiego zabezpieczania jest bardzo wysoki. Gdyby klienci znali te informacje w momencie podejmowania decyzji kredytowej, to z pewnością wielu z nich zaciągnęłoby kredyty w PLN. W przypadku klientów, którzy już takie kredyty posiadali, informacja o koszcie zabezpieczenia byłaby bardzo przydatna do podjęcia określonej strategii zabezpieczającej lub wcześniejszego przewalutowania. Zabezpieczenie z wykorzystaniem opcji mogło obejmować raty kapitałowe, natomiast nie eliminowałoby ono wzrostu zadłużenia salda kredytu pozostającego do spłaty pod wpływem wzrostu kursu.

W dalszej kolejności przedstawiono analizę kosztu zabezpieczania ryzyka kursowego dla kredytu w CHF (od strony klienta) 4. Cena zabezpieczenia została ustalona w oparciu o następujące parametry kredytu walutowego:

• Według stanu na dzień 2016-04-20 klient posiada kredyt w wysokości 100 tys. CHF
• Kredyt jest spłacany kwartalnie 5 w ciągu najbliższych dwudziestu lat w równych ratach kapitałowych wraz z odsetkami.
• Ze względu na zmienną wysokość płaconych przez klienta odsetek (opartych o LIBOR 3M CHF), zostały one w analizie pominięte.

Charakterystyka strategii zabezpieczającej przy pomocy instrumentu pochodnego obejmuje następujące elementy:

• Kredytobiorca chce zabezpieczyć się przed wzrostem kursu CHF/ PLN w okresie, na jaki zaciągnięto kredyt.
• Zabezpieczenie płatności rat kapitałowych zostanie przeprowadzone z wykorzystaniem europejskich opcji walutowych plain vanilla.
• Ze względu na praktykę rynkową (oraz dostępne kwotowania) ww. opcje moż...