Zmiana modelu upadłości konsumenckiej

Upadłość konsumencka została wprowadzona do polskiego porządku prawnego w marcu 2009 r. (ustawa z 5.12.2008 r., Dz. U. 2008, Nr 234, poz. 1572). Kilkuletnie funkcjonowanie przedmiotowych przepisów nie przyniosło oczekiwanych społecznie rezultatów tj. możliwości skorzystania przez uczciwego dłużnika z drugiej szansy.

Uchwalone w ostatnich dniach przepisy wychodzą naprzeciw wyrażanym powszechnie potrzebom – dokonują rewizji dotychczas funkcjonującego modelu upadłości konsumenckiej, znacznie liberalizując do niej dostęp, a zarazem usuwają dotychczas zidentyfikowane bariery w oddłużeniu osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej.

Przede wszystkim następuje złagodzenie przesłanek ogłoszenia upadłości konsumenckiej – rezygnuje się z przesłanki niewypłacalności dłużnika powstałej wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności, na rzecz badania przez sąd, czy dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Nawet wystąpienie przesłanki negatywnej, wskazującej na nierzetelność dłużnika, nie będzie zamykało dostępu do postępowania w każdym przypadku. Sąd zyskuje bowiem możliwość oceny indywidualnego przypadku i przeprowadzenia postępowania upadłościowego, mimo zaistnienia wymienionych w przepisach okoliczności, powołując się na zasady współżycia społecznego, a w szczególności względy humanitarne. Umożliwia się prowadzenie postępowania również w sytuacji braku wystarczających środków na pokrycie kosztów postępowania – tzw. ubóstwo masy upadłości nie będzie już stanowiło bariery w dostępie do postępowania. Koszty postępowania mają być tymczasowo ponoszone przez Skarb Państwa, gdy nie wystarcza do tego majątek dłużnika albo brak jest płynnych funduszów na ich pokrycie. Uchwalone przepisy łagodzą także dotychczasowe przepisy przewidujące obligatoryjne umorzenie postępowania w przypadku uchybienia przez upadłego jego obowiązkom.

Związek Banków Polskich, biorąc udział w pracach legislacyjnych,  zgłaszał poprawki, mające na celu otwarcie dostępu do postępowania upadłościowego osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej i minimalizację wykluczenia społecznego dłużnika. Niemniej jednak, na każdym etapie prac podkreślana była konieczność dokonania niezbędnej korekty przepisów w następujących obszarach.

Po pierwsze, zasadnym jest zapewnienie możliwości zawarcia układu w postępowaniu na jego wczesnym etapie, tuż po jego wszczęciu. Zawarcie układu jest narzędziem posiadającym zdecydowanie mniej negatywny oddźwięk społeczny, aniżeli likwidacja majątku upadłego. Dodatkowo, przedwczesne przystąpienie do likwidacji majątku dłużnika, powodować będzie uszczuplenie funduszów masy, co przekłada się z kolei na pogorszenie sytuacji nie tylko samego upadłego, lecz również wierzycieli. Należy dążyć do maksymalnego uproszczenia procedury postępowania upadłościowego osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej i zmierzać ku unikaniu stygmatyzacji konsumentów w przypadku konieczności wszczęcia postępowania upadłościowego oraz ochronie gospodarstwa domowego dłużnika, jako fundamentu jego funkcjonowania w społeczeństwie. Przewidziana w uchwalonych przepisach (art. 49122) możliwość zawarcia układu jest zbyt późna, by mogła uchronić konsumenta przed wskazanymi powyżej negatywnymi skutkami związanymi z ogłoszeniem upadłości likwidacyjnej.

Drugim zagadnieniem wymagającym dokonania zmiany, jest utrzymanie obecnie funkcjonującego 5 letniego okresu na wykonanie planu spłaty wierzycieli przed umorzeniem niewykonanych zobowiązań konsumenta (tj. zamiast uchwalonego skrócenia tego okresu do maksymalnie 36 miesięcy). Tak znaczne skrócenie wykonywania planu spłaty jest niezasadne. Jest to swoisty okres próby, podczas którego uczciwy i rzetelny dłużnik, wykazuje, że konieczność ogłoszenia względem niego upadłości stanowiła sytuację wyjątkową i przez niego niezawinioną. Upadły w okresie wykonywania planu spłaty, wywiązując się z określonych w nim obowiązków, przekonuje o swojej solidności, czego rezultatem jest umorzenie jego niewykonanych zobowiązań. Mając na względzie uprzywilejowanie, jakim jest umorzenie niewykonanych zobowiązań, winno ono być stosowane z odpowiednią rozwagą, stanowiącą prewencję przed zjawiskiem moralnego hazardu w postaci nieodpowiedzialnego zadłużania się konsumentów i nie powinno stanowić  wyrazu uprzywilejowania w stosunku do tych konsumentów, którzy przez okres nawet 30 lat (kredyty mieszkaniowe) rzetelnie wywiązują się ze swoich zobowiązań.

Trzecim obszarem wymagającym korekty, jest odejście od zwiększenia sumy wydzielanej konsumentowi na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych w razie sprzedaży jego nieruchomości z obecnie obowiązującej 12-krotności przeciętnego czynszu najmu lokalu mieszkalnego do 24 krotności przeciętnego czynszu najmu lokalu mieszkalnego. Związek konsekwentnie opowiada się za utrzymaniem dotychczasowego okresu 12 miesięcznego, jako adekwatnego do ustabilizowania sytuacji życiowej upadłego i zapewnienia odpowiednich warunków życiowych. Jedną ze zidentyfikowanych barier w dostępie do upadłości konsumenckiej jest skromność masy upadłości, tym bardziej niezasadnym jest uchwalanie przepisów pogłębiających ten stan rzeczy. Ponadto, uchwalone przepisy uprzywilejowują tych konsumentów, którzy są właścicielami lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego – tylko bowiem w tych, przypadkach jest możliwym wydzielenie upadłemu kwoty odpowiadającej czynszowi najmu lokalu mieszkalnego.

Nowe przepisy mają wejść w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia. Ustawa w dniu 26 czerwca 2014 r. została przekazana do Senatu (druk senacki nr 670), gdzie będą podejmowane dalsze starania na rzecz dokonania niezbędnej korekty przepisów.

dr Tadeusz Białek,
Dyrektor Zespołu Prawno – Legislacyjnego,
Związek Banków Polskich