Unia: Wdrażanie innowacji i wspieranie transferu technologii w regionach na przykładzie Włoch

Anna Kucharczyk

Dlatego też, aby przezwyciężyć kryzys finansowy i globalne wyzwania stojące przed Unią, wszystkie kraje członkowskie powinny realizować takie działania, które zdaniem Brukseli, jako innowacyjne, przyczynią się do poprawy konkurencyjności Unii Europejskiej na świecie. Kraje członkowskie UE posiadają własne strategie innowacji oraz podejmują zróżnicowane działania w tym zakresie, a przykładem dobrych praktyk mogą tu być choćby włoskie regiony Emilia- -Romania i Lacjum.

Emilia-Romania – profil regionu

Emilia-Romania jest jednym z 20 włoskich regionów administracyjnych i jednym z 15 makroregionów Unii Europejskiej o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego. Stolica regionu, Bolonia, oraz miasto Modena znajdują sie w czołówce 4 najbogatszych miast włoskich. Powierzchnia regionu wynosi ponad 22 tys. km2, a populacja to około 4,3 mln mieszkańców, co powoduje, że Emilia-Romania należy do największych i najbardziej zaludnionych regionów we Włoszech. PKB na mieszkańca jest niemal najwyższe w kraju oraz w Europie (wartość wskaźnika PKB per capita jest wyższa o 25 proc. od średniej wartości dla Włoch oraz o 34 proc. od średniej dla 25 krajów Unii Europejskiej), a stopa bezrobocia jest niemalże 2,5 razy niższa w stosunku do średniej krajowej. Region charakteryzuje duża dynamika gospodarcza. Na jego terenie znajduje się około 420 tys. przedsiębiorstw (wobec prawie 4,5 mln w całych Włoszech), działających głównie w sektorze MŚP. Podobnie jak w pozostałej części kraju, większość przedsiębiorstw zatrudnia mniej niż dziesięć osób, jednak w regionie działalność gospodarcza jest znacznie bardziej skoncentrowana na sektorach przemysłowych (niemalże 30 proc. wobec 10 proc. w całych Włoszech), w tym głównie na działalności produkcyjnej. Dominuje tu produkcja wyrobów z metali, maszyn i urządzeń elektrycznych i elektronicznych, produkcja ceramiki, wyrobów włókienniczych, odzieży i obuwia oraz przetwórstwo spożywcze. W regionie produkowane są też samochody: Ferrari, Ducati, Lamborghini oraz Maserati. Znamienny jest fakt, że 70 proc. obecnego tu przemysłu wykorzystuje w procesie produkcyjnym zaawansowane technologie, a jedynie 30 proc. dotyczy tradycyjnych sektorów. Działalność produkcyjna jest geograficznie skoncentrowana w dwunastu okręgach przemysłowych. Zatrudnienie w przemyśle wynosi około 35 proc. Korzystne warunki dla rozwoju przedsiębiorczości oraz innowacji są głównie wynikiem udanej współpracy instytucjonalnej sektora publicznego i prywatnego, w której uczestniczą władze publiczne (niezwykle ważna pomoc ze strony samorządu w tworzeniu nowych podmiotów gospodarczych opartych na zaawansowanych technologiach, tzw. start-up), instytucje naukowe, badawcze oraz prywatni biznesmeni. Emilia-Romania jest regionem, w którym prężnie rozwija się przemysł oraz powstaje wiele inicjatyw w dziedzinie badań i innowacji, m.in. wskutek działalności uniwersytetu w Bolonii, dzięki któremu w regionie zlokalizowanych jest wiele laboratoriów, centrów naukowych oraz parków naukowo- -technologicznych ściśle połączonych z biznesem.

Tradycja a nowoczesność – uniwersytet boloński kreatorem proinnowacyjnych rozwiązań

Uniwersytet w Bolonii, założony w 1088 r., to jeden z największych i zarazem najstarszy uniwersytet w Europie. Swoją działalność koncentruje nie tylko w samej Bolonii, ale również w czterech większych miastach regionu. Od 1989 r. uniwersytet posiada zamiejscowe wydziały we Forli, Cesenie, Rawennie, Rimini, a nawet aż w Buenos Aires. Obecnie na uniwersytecie studiuje prawie 90 tys. studentów na 23 wydziałach, 69 departamentach i 20 centrach badawczych. Kadrę uczelni tworzy 6 tys. nauczycieli i badaczy oraz około 4 tys. pracowników techniczno-administracyjnych. Uczelnia ma niewątpliwie międzynarodowy charakter, o czym świadczy m.in. 5 tys. studiujących tam zagranicznych studentów, ze 100 krajów świata.

Ogromny potencjał zasobów ludzkich oraz zrozumienie ze strony władz uczelni i wsparcie władz regionalnych spowodowało, iż uniwersytet może prowadzić prace badawcze na szeroką skalę. W strukturach uczelni funkcjonuje wydział badań i transferu wiedzy, którego dotychczasowa działalność badawcza doprowadziła do powstania i realizacji 3 tys. produktów wysokiej i bardzo wysokiej jakości, 177 patentów rocznie (73 aktywnych rodzin patentów), 137 projektów sponsorowanych przez Narodowy Program Badawczy PRIN 2009 (z czego w 29 projektach uniwersytet boloński pełni rolę krajowego koordynatora) oraz 190 projektów zatwierdzonych lub w trakcie negocjacji od początku 7 Programu Ramowego Unii Europejskiej, na łączną kwotę dofinansowania ponad 60 mln euro (listopad 2011).Pod względem skuteczności w aplikowaniu o środki w ramach 7 Programu Ramowego UE uniwersytet w Bolonii znajduje się na pierwszym miejscu wśród wszystkich włoskich uniwersytetów, na 27 pozycji wśród ogółu aplikujących uczelni w Unii Europejskiej oraz na 43 lokacie wśród wszystkich wnioskodawców.

Autorka podczas wizyty studyjnej.

Sprawną realizacją procesu prowadzącego od pomysłu do wdrożenia komercyjnego zarządza działająca na uniwersytecie bolońskim Jednostka ds. Finansowania Badań Naukowych, FINARIC, która zapewnia wsparcie eksperckie dla grup badawczych już na wstępnym etapie realizacji pomysłu, aż do prowadzenia negocjacji i wdrożenia przemysłowego pomysłu. Misją FINARIC jest zapewnienie dostępu do narodowego, unijnego i międzynarodowego finansowania badań naukowych. FINARIC to zespół ekspertów z różnych dziedzin, służących pomocą grupom badawczym w rozwijaniu pomysłów i przekształcaniu ich we wnioski umożliwiające skuteczną aplikację o środki. Działa w celu wsparcia negocjacji i dalszego zarządzania projektami, skupia się na utrzymywaniu kontaktów z instytucjami finansującymi, promocji doświadczenia uniwersytetu w zakresie działalności badawczej, poszukiwaniu partnerów do projektów, doradztwie i udzielaniu wsparcia podczas przygotowywania wniosków patentowych, doradztwie i wsparciu podczas negocjacji projektu, pomocy przy zarządzaniu projektami i przygotowywaniu kosztorysów oraz prowadzeniu szkoleń dla naukowców i pracowników administracyjnych dotyczących uczestnictwa w projektach badawczych.

W strukturach uniwersytetu, ściśle współpracując z FINARIC, funkcjonuje Biuro Transferu Wiedzy, które zajmuje się ochroną oraz wykorzystaniem własności intelektualnej. Strategia Biura Transferu Wiedzy mówi, iż składanie wniosków patentowych jest sposobem transferowania pomysłów, ale także inwestycją. Jego misją jest doprowadzenie do samofinansowania się działalności badawczej uniwersytetu. W tym celu identyfikuje i organizuje środki prawne dla ochrony własności intelektualnych wytworzonych przez pracowników uniwersytetu (tj. programy komputerowe, utwory literackie, artystyczne, know-how itp.) oraz wspiera własność intelektualną w celach komercyjnych (transfer do przemysłu), zgodnie ze stwierdzeniem, iż wyniki badań publicznych muszą wrócić do społeczeństwa.

Działalność Biura Transferu Wiedzy w zakresie ochrony własności intelektualnej polega na doradztwie i wspieraniu badaczy w opracowywaniu wstępnej strategii ochrony tej własności, dokonywaniu ocen technicznych, zgłoszeń patentowych itd. Natomiast w zakresie upowszechniania własności intelektualnej biuro ułatwia kontakty badaczy z przedsiębiorcami, stowarzyszeniami przedsiębiorców, organizuje udziały w targach i misjach zagranicznych. Działalność promocyjna Biura Transferu Wiedzy to prowadzenie strony internetowej: http://www.eng.unibo.it/PortaleEn/Research/Services+ for+companies/default.htm, udział w targach oraz utrzymywanie kontaktów z firmami.

Ochrona własności intelektualnej i transfer innowacyjnych pomysłów do sektora przedsiębiorczości – rozwiązania uniwersytetu w Bolonii

Wewnętrzne przepisy uniwersytetu bolońskiego regulują działania, które muszą zostać podjęte w celu ochrony odkryć naukowych i badawczych, mechanizm składania aplikacji patentowych oraz koszty i korzyści płynące z tego tytułu dla naukowca oraz dla uniwersytetu.

Pierwsze kroki na drodze do ochrony własności intelektualnej to przeprowadzenie badania wstępnego (posiadanie własności intelektualnej), sporządzenie formularza odkrycia (tzw. przywilej profesorski), poszukiwania wcześniejszych badań (tj. odpowiedzi na pytanie, czy wynalazek spełnia wymogi zdolności patentowej) oraz przygotowanie zgłoszenia patentowego. Natomiast transfer własności intelektualnej do przemysłu rozpoczyna się od analizy rynku (jeszcze przed opatentowaniem – brak rynku, brak patentu), później prowadzone są poszukiwania licencjobiorców (w tym wychodzenie poza „oczywiste” rynki), a w fazie końcowej negocjacje i licencjonowanie. Faza ta rozpoczyna się od wyboru sposobu dokonania transferu: czy ma to być umowa licencyjna, porozumienie na rzecz rozwoju, umowa pierwokupu czy może umowa transferu materialnego. Następnie określone zostają pozostałe warunki dalszej współpracy: odpowiedzialność i zaangażowanie licencjobiorcy, równe i sprawiedliwe warunki handlowe, ryczałt, należności licencyjne, opcja wyłączności, brak tej opcji i inne aspekty prawne. Podpisywana jest również umowa dotycząca poufności, która zapewnia tajną wymianę naukowych/technicznych informacji i danych (w tym formularza aplikacyjnego dotyczącego patentu). Ma to kluczowe znaczenie dla wnikliwej oceny technologii przez firmę i zapewnia zarazem poufność szczegółów na temat technologii, która nie może zostać ujawniona bez ochrony prawnej nielegalnego używania patentu. Bardzo ważnym elementem wspierania innowacyjności na uniwersytecie w Bolonii jest tzw. przywilej profesorski, zgodnie z którym uczelnia pokrywa koszty postępowania patentowego i zajmuje się poszukiwaniem możliwości wdrożeniowych, natomiast w przypadku sprzedaży licencji pracownik uczelni otrzymuje 50 proc. zysków. Sukcesywna implementacja podobnego systemu na wielu polskich uczelniach z pewnością pozwoliłaby na pełniejsze wykorzystanie potencjału naukowego drzemiącego w krajowym sektorze szkolnictwa wyższego. Powinniśmy, na wzór choćby bolońskiej uczelni, dążyć do wykształcenia skutecznego modelu komercjalizacji wiedzy, który byłby bodźcem do działania dla środowiska naukowego (również w aspekcie finansowym), zapewniał wsparcie na etapie projektowym, ochronę praw własności intelektualnej, a także dawał narzędzia do efektywnego wprowadzania rozwiązań na rynek.

Na podstawie patentów uzyskanych dzięki współpracy uniwersytetu z wynalazcami rozwinięto wiele technologii, tj. np: proces klaryfikacji oleju i aparatura do wdrożenia tego procesu, metoda i aparatura do określania jakości owoców, kompozycja do stosowania w stomatologii itd.

W Polsce również dokonuje się transfer wiedzy oraz istnieje współpraca jednostek naukowych, naukowo-badawczych i przemysłu, jednak nie we wszystkich regionach odbywa się ona na równie wysokim poziomie, o czym świadczy choćby dość niski stopień zaawansowania wdrażania działań finansowanych z funduszy strukturalnych UE, które w przypadku np. regionalnych programów operacyjnych wykazują zdecydowanie najwolniejszy poziom absorpcji srodków. Najsprawniej realizowane są natomiast projekty dotyczące budowy bądź rozbudowy podstawowej infrastruktury, a w sektorze przedsiębiorczości – zakupy środków trwałych, które cechuje niestety niezbyt wysoki poziom innowacyjności.

Działalność uniwersytetu bolońskiego jest jednym z elementów funkcjonujacej w regionie Emilia-Romania regionalnej sieci współpracy dla rozwoju przemysłu, innowacji i transferu technologii.

Regionalna sieć współpracy

Region Emilia-Romania przoduje w dziedzinie innowacji, czemu sprzyja silne wsparcie dla działań innowacyjnych ze strony władz regionalnych, co przejawia się m.in. funkcjonowaniem w regionie konsorcjum ASTER zrzeszającego władze regionalne, wyższe uczelnie, ośrodki badawcze i przedsiębiorstwa prywatne. W ramach konsorcjum współpracują podmioty sektora publicznego, prywatnego i nauki, promując innowacje i transfer wiedzy. Region Emilia-Romania ma tradycje w działalności innowacyjnej rozwijane także przez inkubatory przedsiębiorczości, takie jak I TECH OFF (pierwszy inkubator przedsiębiorczości dla sektora ICT w regionie), We TECHCH OFF i A Alma Cube oraz realizację Spinner.

W 2005 r. władze regionu Emilia-Romania stworzyły regionalną sieć Hi-Tech, składającą się z kilku regionalnych instytucji zajmujących się badaniami przemysłowymi, innowacjami i transferem technologii, tj. laboratoria badań przemysłowych, centra innowacji, parki innowacji itd. W jej ramach powstał I TECHCH OFF – pierwszy inkubator przedsiębiorczości dla sektora ICT utworzony w regionie Emilia-Romania, którego pole działalności na inne sektory rozszerza inkubator We Tech Off, wzmacniając współpracę i poprawiając internacjonalizację przedsiębiorstw. Celem We Tech Off jest promowanie kultury przedsiębiorczości poprzez wspieranie bardzo innowacyjnych projektów. Obecnie jest to 60 projektów gospodarczych będących w fazie oceny wykonalności pomysłu (preinkubacji) oraz 40 przedsiębiorstw w fazie inkubacji, tj. rozpoczynających działalność gospodarczą. Podobnie jak inne inkubatory, We TECH OFF oferuje firmom w fazie preinkubacji (trwającej 5 miesięcy): szkolenia, usługi doradcze przy opracowywaniu biznesplanu, spotkania z przedsiębiorcami działającymi w sektorach leżących w polu zainteresowania działalności sieci, działania związane z pozyskiwaniem finansowania, ułatwianie kontaktów międzynarodowych oraz udostępnianie wyposażonych sal na spotkania biznesowe. Faza inkubacji trwa 18 miesięcy (plus dodatkowe 6 miesięcy na życzenie firmy) i proponuje: dotacje na wydatki inwestycyjne obejmujące koszty zakładania działalności gospodarczej, promocji i tworzenia nowych miejsc pracy, dostęp do kapitału początkowego i kapitału wysokiego ryzyka oraz systemów finansowania, szkolenia prowadzone przez wysoko wykwalifikowanych konsultantów z doświadczeniem biznesowym, usługi doradcze, pomoc w zarządzaniu przedsiębiorstwem, działania na rzecz ułatwienia kontaktów międzynarodowych, udostępnienie sprzętu komputerowego i oprogramowania, pomoc w rekrutacji personelu. Firmy, które zakończyły fazę inkubacji pozostają w inkubatorze jeszcze przez 12 miesięcy. W tym czasie mogą skorzystać m.in. z wielu usług wsparcia, takich jak: pozyskiwanie funduszy, rekrutacja i tworzenie sieci współpracy.

Ponadto w regionie Emilia-Romania na lata 2007-2013 powstał program, tzw. technopolii, zakładający transfer technologii w głównych przemysłowych obszarach regionu. Utworzono 10 technopolii, które łącznie obejmują obszar 160 tys. m2. W ich ramach w badania naukowe zaangażowanych jest 6 ośrodków uniwersyteckich, 4 centra badawcze, 34 ośrodki badań przemysłowych oraz 11 centrów innowacji. W technopoliach pracuje 1600 badaczy, którzy wdrażają 132 programy badawcze. Łączne nakłady finansowe na realizację programu w regionie to 241 mln euro (w tym 137 mln euro to środki regionalnego programu operacyjnego, 90 mln euro – środki uczelni i centrów badawczych, 14 mln euro – finansowanie z budżetów władz lokalnych). Ze środków tych udało się dokonać wielu inwestycji w infrastrukturę, zaplecze naukowo-badawcze oraz zawrzeć kontrakty badawcze o łącznej kwocie 121 mln euro, z czego 50 proc. pieniędzy wsparło młodych badaczy. Dotychczas w wyniku ich działalności udostępniono firmom ponad 520 nowych technologii. Współpraca w ramach regionalnej sieci technopolii oparta jest na sześciu platformach tematycznych: przemysł rolno- -spożywczy, budownictwo, energia i środowisko, technologie informatyczne i komunikacyjne, nauki przyrodnicze, mechanika i materiałoznawstwo. Działalność technopolii niesie ze sobą wiele korzyści, wśród których niezwykle istotne jest stworzenie w regionie wspólnej, regionalnej wizji na temat planowania inwestycji w strukturę badawczą oraz kierunków prowadzenia badań naukowych zorientowanych na przemysł, co wpisuje się w strategię tworzenia unii innowacji.

Co na to inne regiony Włoch, czyli parki technologiczne w okolicach Rzymu

Tworzenie parków technologicznych nie jest wyłączną domeną regionu Emilia-Romania. Zarządzanie rozwojem innowacji odbywa się również w pozostałych częściach Włoch, w tym np. w okolicach Rzymu, gdzie stworzono sieć parków naukowo-technologicznych, dostarczającą podstawowych powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami (zwłaszcza MŚP) oraz bazą naukowo-badawczą. Są to parki technologiczne: Technopolo Tiburtino, specjalizujący się w produkcji przemysłowej, oraz Technopolo di Castel Romano, gdzie prowadzone są studia i badania w zakresie ochrony środowiska i biotechnologii oraz transferu technologii wiodących parków technologicznych w regionie Lacjum.

Kluczową rolę w regionie odgrywa Business Innovation Centre – BIC Lazio, które powstało w 1990 r. Jest regionalną agencją współpracy odpowiedzialną za stymulowanie rozwoju lokalnego poprzez promowanie kultury przedsiębiorczości i wspieranie tworzenia i rozwoju inicjatyw gospodarczych. Należy do European BIC Network (EBN) oraz do European Enterprise Network (EEN). Misją BIC LAZIO jest promocja kultury przedsiębiorczości, wsparcie tworzenia firm, asystowanie przy ich rozwoju i inkubacji, wsparcie dla wykorzystania wyników badań na rynku oraz wspomaganie władz lokalnych w określeniu i realizacji strategii rozwoju regionu. BIC Lazio nadzoruje zakładanie działalności gospodarczej i rozwój nowych przedsiębiorstw. Posiada 12 oddziałów, z których najmłodszym jest oddział utworzony na uniwersytecie „La Sapienza” (ścisłej kolejny przykład współpracy podmiotów z sektora szkolnictwa wyższego z przedsiębiorcami). BIC Lazio prowadzi cztery inkubatory przedsiębiorczości i jest szczególnie aktywny na polu planowania transferu technologii w regionie. Wśród wielu jego inicjatyw jest również prowadzenie portalu internetowego http://www.lazioeuropa.it/home.asp mającego na celu podniesienie świadomości głównych uczestników życia społeczno-gospodarczego regionu na temat transferu technologii i polityki proinnowacyjnej na poziomie europejskim i regionalnym.

Zadania wspierające powstawanie nowych przedsiębiorstw, szczególnie z zakresu innowacji, są realizowane przez BIC Lazio w ramach Parku Technologicznego Tiburtino (specjalizacja w zakresie produkcji przemysłowej). Technopolo Triburtino zajmuje powierzchnię 70 hektarów, a jego głównym zadaniem jest wspieranie powstawania nowych firm w sektorach wysokiej technologii w celu wzmacniania konkurencyjności regionu oraz zwiększania liczby specjalistycznych inkubatorów regionalnej sieci współpracy. W parku potencjalny start-up zostaje oceniony pod kątem możliwości realizacji pomysłu, a w przypadku pozytywnej oceny otrzymuje wsparcie w postaci zaplecza administracyjno-technicznego, konsultacji marketingowych oraz technologicznych na całym etapie inkubacji. Okres preinkubacji trwa od 6 do 12 miesięcy, a inkubacji – do 5 lat. Analizując zasady, według których działa Technopolo Tiburtino oraz inne parki technologiczne i inkubatory przedsiębiorczości we Włoszech należy stwierdzić, iż w zasadniczych kwestiach model ich funkcjonowania nie różni się do sposobu prowadzenia tego typu jednostek w Polsce.

***

Rozwój przedsiębiorczości i innowacyjny charakter projektów realizowanych w wielu włoskich regionach jest możliwy przede wszystkim dzięki zrozumieniu i wsparciu ze strony władz regionalnych dla inicjatyw podobnego typu. Świadomość potrzeby inwestowania w sektor B+R oraz konieczności komercjalizacji wyników badań naukowych, ich rozpowszechniania, powoduje, iż wiele wynalazków znajduje praktyczne zastosowanie w przemyśle i generuje wymierne korzyści finansowe, co sprawia, iż regiony o silnie innowacyjnym profilu stają się coraz bardziej konkurencyjne. Eksperci wskazują, że konkurencyjność polskiej gospodarki, bazująca na dość niskich kosztach pracy, w porównaniu do kosztów pracy w państwach Europy Zachodniej, będzie w przyszłości malała. Czas więc przedsięwziąć zdecydowane kroki w kierunku zaprojektowania i wdrażania systemu sprzyjającego budowie innowacyjnej gospodarki, szczególnie teraz, gdy polskie regiony bądź aktualizują swoje regionalne strategie innowacji, bądź pracują nad strategiami rozwoju regionalnego i założeniami programów operacyjnych na kolejny okres finansowania Unii Europejskiej.

Źródła:

1. „Regional Innovation Monitor”, http://www.rim-europa.eu/index.cfm?q=p.baseline&r=ITD5.
2. Andre Ravaioli, Research and Knowledge transfer division, University of Bologna, 30th November 2011.
3. Roberto Guliani, ITech: where starting-up!, Rome 16th September 2011.
4. http://www.eng.unibo.it.
5. www.biclazio.it. 16 http://www.een.net.pl.