Ubezpieczenia społeczne: Zabezpieczenie emerytalne w Kanadzie

Maria A. Szczur

Rozwiązania wdrożonej w 1999 r. fundamentalnej reformy systemu emerytalnego w ostatnim okresie poddane zostały istotnym zmianom. Wiązało się to przede wszystkim z rosnącą nierównowagą finansową systemu i obawami co do możliwości finansowania deficytu FUS w dłuższym okresie. W tym kontekście nie dziwi fakt, iż poszukuje się w innych krajach wzorców, zwłaszcza w tych, gdzie udało się uniknąć nierównowagi finansowej systemu emerytalnego. Jednym z przywoływanych w tym kontekście przykładów jest system emerytalny Kanady

Podobieństwo Polski i Kanady w niektórych aspektach ważnych z punktu widzenia funkcjonowania systemu emerytalnego (m.in. odsetek osób w wieku poprodukcyjnym) zachęca do podjęcia analizy możliwości przeniesienia na grunt Polski rozwiązań z powodzeniem stosowanych w tym kraju.

W artykule, czwartym z serii prezentującej systemy zabezpieczenia emerytalnego, przedstawiony zostanie kanadyjski system emerytalny, zarówno jego ogólna konstrukcja, jak i poszczególne elementy składowe, przy czym szczególny nacisk położono na jego publiczną część.

Konstrukcja systemu

Kanadyjski system zapewnienia dochodów po zaprzestaniu aktywności ekonomicznej składa się z kilku części. Podobnie jak w wielu innych krajach jego podstawę stanowi bazowy system publiczny, z którego dochody uzupełniane są dodatkowymi świadczeniami z części prywatnej (por. tabela 1). System publiczny (z którego korzystają prawie wszyscy obywatele po osiągnięciu wieku emerytalnego) składa się z dwóch części:

• Programu Zaopatrzenia Emerytalnego (Old Age Security Program), mającego charakter obywatelski (uniwersalny), powszechny,
• Programów emerytalnych Kanady/Quebecu (Canada Pension Plan/Quebec Pension Plan), mających charakter ubezpieczeniowy, gdzie świadczenie jest bezpośrednio związane z faktem wykonywania pracy zawodowej i opłacania składek

Intencją twórców systemu było zapewnienie względnie niskich, ale powszechnie dostępnych świadczeń z systemu publicznego przy założeniu, iż powszechnie (aczkolwiek na zasadzie dobrowolności) obywatele korzystać będą z dodatkowych źródeł dochodu na starość w postaci prywatnych planów emerytalnych. Te ostatnie funkcjonują w różnej formie, regulowane zazwyczaj przez prawodawstwo federalne bądź regionalne (prowincji). Najczęstszą formą organizacji dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego są zakładowe plany emerytalne (occupational pension plan): uczestniczy w nich ponad 40 proc. pracowników. Zazwyczaj mają formę planów o zdefiniowanym świadczeniu – DB (około 80 proc.). W ostatnim jednak okresie, wśród nowo tworzonych planów przeważają te o zdefiniowanej składce – DC.

Drugą najczęściej występującą formą prywatnych oszczędnościowych planów emerytalnych są wprowadzone w 1957 r. indywidualne plany emerytalne – RRSP (Registered Retirement Pension Plan), wpisywane do specjalnego rejestru prowadzonego przez służby podatkowe. Działają one na zasadach podobnych do spotykanych w innych krajach: składki wnoszone do planów RRSP są odliczane od podstawy wymiaru podatku PIT, natomiast uzyskiwane dochody z inwestycji są zwolnione z opodatkowania. Przepisy podatkowe określają przy tym roczny maksymalny limit składek wpłacanych do planu RRSP. W przypadku osób należących do zakładowych planów emerytalnych limit ten jest niższy. Limit, który nie został wykorzystany w danym roku podatkowym przechodzi na lata następne.

Konstrukcja systemu zabezpieczenia emerytalnego – stanowiącego element składowy systemu zabezpieczenia społecznego – nawet w krajach o zbliżonym poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego może się istotnie różnić. W literaturze przedmiotu spotyka się dwa podejścia do rozwiązywania problemu, które są wynikiem odmiennego traktowania polityki społecznej i roli państwa w dziedzinie kształtowania socjalnego bezpieczeństwa obywateli (por. Systemy emerytalne z elementami zaopatrzenia, „Kurier Finansowy” nr3 z 2014 r., s. 58-67).

W Kanadzie – kraju przez długie lata związanym z Wielką Brytanią – przy konstrukcji systemu zabezpieczenia społecznego, w tym emerytalnego znajdujemy elementy obu spotykanych w teorii i praktyce podejść: z jednej bowiem strony, mamy do czynienia z względnie niską emeryturą uniwersalną, którą otrzymują w zasadzie wszyscy obywatele, a z drugiej – z rozbudowanymi systemami dodatkowymi i uzupełniającymi, w których udział jest dobrowolny. Pomostem między tymi elementami systemu jest Program Emerytalny Kanady/Quebeku, łączący w sobie filozofię opieki państwa nad obywatelem (obowiązkowość systemu) i indywidualnej przezorności (uzależnienie świadczenia od indywidualnych wyborów).

Program Zaopatrzenia Emerytalnego

Program Zaopatrzenia Emerytalnego (Old Age Security Program – OAS), który jest częścią kanadyjskiego systemu zabezpieczenia społecznego funkcjonuje od 1952 r. Przewiduje on następujące świadczenia: (a) emeryturę uniwersalną (powszechną) z zaopatrzenia emerytalnego (Old Age Security Pension – OAS), (b) gwarantowany dodatek dochodowy ( Guaranteed Income Supplement – GIS), (c) rentę rodzinną (Allowance for the Survivor) oraz (d) wdowi zasiłek emerytalny. Cały program ma charakter zaopatrzeniowy i jest finansowany z podatków ogólnych.

Emerytura uniwersalna z OAS

Najważniejszym świadczeniem z programu zaopatrzenia emerytalnego OAS jest emerytura uniwersalna (OAS). Świadczenie to ma charakter powszechny, a prawo do niego obwarowane jest spełnieniem następujących kryteriów1:

• ukończenie 65. roku życia (bez względu na płeć)2 oraz,
• posiadanie obywatelstwa kanadyjskiego lub udokumentowanie legalnego zamieszkiwania w Kanadzie przez okres co najmniej 10 lat poprzedzających złożenie wniosku lub przez co najmniej 20 lat, jeżeli wnioskodawca w momencie składania wniosku przebywa poza Kanadą.3

Uzyskanie prawa do świadczenia jest zatem zupełnie oderwane od faktu pracy zarobkowej.

Nie wymaga się także zaprzestania pracy zarobkowej w związku z pobieraniem świadczenia. Wysokość emerytury z zaopatrzenia społecznego zależy od długości okresu zamieszkiwania w Kanadzie. Za każdy rok zamieszkiwania w Kanadzie (przy czym maksymalnie uwzględnia się okres 40 lat po ukończeniu 18. roku życia) osoba uprawniona otrzymuje 1/40 obowiązującej w danym roku maksymalnej emerytury. W I połowie 2014 r. wynosiła ona 551,54 CAD miesięcznie, co stanowi około 15 proc. przeciętnej płacy brutto w tym roku.4 Rozwiązanie takie oznacza, że wszyscy, których okres zamieszkiwania w Kanadzie wznosi 40 lat lub więcej, otrzymują takie samo świadczenie, niezależnie od zarobków uzyskiwanych w okresie aktywności zawodowej.

Mimo że świadczenie emerytalne z zabezpieczenia społecznego ma charakter powszechny, faktycznie nie wszyscy mogą z niego korzystać. Choć każdy, kto spełnia warunek zamieszkiwania i wieku nabywa do niego prawo, to osoby najzamożniejsze zobowiązane są do zwrotu całości lub części świadczenia przy okazji składania rocznego rozliczenia podatkowego (PIT). I tak, osoby osiągające łączne dochody netto przekraczające ustalony dla danego roku podatkowego poziom (w 2014 r. – 71 592 CAD rocznie, co stanowiło ponad 150 proc. przeciętnych rocznych zarobków w Kanadzie) są zobowiązane zwrócić 15 proc. nadwyżki ze świadczeń uzyskanych z OAS. Gdy z kolei dochód roczny przekracza kolejny próg (w 2014 r. 115 716 CAD, czyli prawie 2,5-krotność przeciętnych rocznych zarobków) należy zwrócić fiskusowi kwotę równą uzyskanym świadczeniom z OAS. Świadczenie OAS jest indeksowane co kwartał według wskaźnika cen konsumenta, a także podlega opodatkowaniu podatkiem PIT na zasadach ogólnych.

Gwarantowany Dodatek Dochodowy

Gwarantowany Dodatek Dochodowy (Guarantee Income Supplement – GIS) – to wprowadzony w 1967 r. dodatek do emerytury. Prawo do tego dodatku mają świadczeniobiorcy emerytury OAS, którzy dodatkowo spełniają kryterium dochodowe. Wysokość dodatku GIS zależy od poziomu uzyskiwanego przez daną osobę dochodu, stanu cywilnego, wieku partnera. Wysokość maksymalnego rocznego dochodu uprawniającego do dodatku GIS oraz przeciętne i maksymalne świadczenia w zależności od cech świadczeniobiorcy zawiera tabela 2.

Test dochodowy stosuje się corocznie, opierając się o roczne rozliczenia podatkowe świadczeniobiorcy (z uwzględnieniem dochodów partnera). W teście dochodowym uwzględnia się wszystkie dochody brane pod uwagę przy opodatkowaniu podatkiem PIT, z wyjątkiem emerytury OAS, dodatku GIS oraz rent. Dodatek GIS jest także w pełni indeksowany według CPI, ale w przeciwieństwie do emerytury powszechnej jest nieopodatkowany. Podlega z kolei redukcji wraz ze wzrostem dochodu rodziny ponad poziom emerytury OAS: świadczenie obniżane jest o 50 centów wraz z każdym dolarem dodatkowego dochodu.

Renta rodzinna oraz zasiłek

W ramach Programu OAS wypłacane są jeszcze dwa świadczenia: zasiłek (allowance) oraz renta rodzinna (allowance for the survivor). Prawo do renty rodzinnej po zmarłym partnerze ma osoba w wieku 60-64 lata, która jest obywatelem Kanady lub mieszka aktualnie w Kanadzie, bądź mieszkała w Kanadzie przez co najmniej 10 lat w okresie po ukończeniu 18 lat i której dochód jest niższy od ustalonego limitu (por. tabela 2). W przypadku ponownego wstąpienia w związek małżeński następuje utrata prawa do renty rodzinnej. Z chwilą ukończenia 65 lat zamiast renty rodzinnej osoba uprawniona otrzymuje emeryturę powszechną. Wysokość renty rodzinnej zależy od dochodu w roku poprzedzającym.

Z kolei zasiłek to forma wsparcia dochodowego osób w wieku przedemerytalnym osiągających niskie dochody. Świadczenie to wprowadzono w 1975 r. i początkowo nazywano je zasiłkiem wdowim. Do świadczenia tego mają prawo osoby, które oprócz kryterium dochodowego spełniają następujące warunki:

• są w wieku 60-64 lata,
• są obywatelami Kanady lub legalnie ją zamieszkują w momencie przyznawania świadczenia,
• mieszkały w Kanadzie przez min. 10 lat po ukończeniu 18. roku życia,
• ich małżonek pobiera lub jest uprawniony do poboru emerytury z systemu zabezpieczenia emerytalnego i dodatku GIS.

Program OAS: podsumowanie

Emerytury z programu OAS – wraz z dodatkami – to podstawowe źródło dochodu Kanadyjczyków w okresie po zakończeniu aktywności zawodowej. Podstawowe świadczenie ma charakter uniwersalny i ma za zadanie nie tyle zastąpić dochód z okresu aktywności zawodowej, ile przede wszystkim chronić emerytó...