Raport specjalny: Proporcjonalność prawa

PIOTR GAŁĄZKA

Proporcjonalność jest niezwykle istotna, a jednocześnie jest czymś naturalnym. Może nam się wydawać, że prawie wszystko w świecie natury jest przypadkowe, ale matematyka pokazuje, że jest zupełnie odwrotnie – światem rządzi proporcja. Najprostszym przykładem jest słynny ciąg Fibonaciego.

Czym jest zatem proporcjonalność. Pojęcie proporcjonalności prawa jest bardzo szerokie i stanowi jedno z pryncypiów, na których opiera się system prawny. Konstytucja stanowi, że ustawy muszą realizować swój cel, nie ograniczając nadmiernie konstytucyjnych praw podmiotowych. Ustawa zatem może ograniczać wolność lub prawo gwarantowane konstytucją tylko w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne dla spełnienia celu ustawy i gdy nie można go osiągnąć bez tegoż ograniczenia.

W pierwszej kolejności znajduje swoje uzasadnienie w art. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP stanowiącej, iż ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Co istotne, ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Oznacza to, że ograniczenia naszych praw i wolności konstytucyjnych – takich jak prawo własności, prawa majątkowe, prawo do dziedziczenia, wolność działalności gospodarczej etc. – mogą wynikać wyłącznie z zawartego w przepisie, zamkniętego katalogu lub z wolności i praw innych osób – zgodnie z zasadą „wolność jednych nie może być kosztem drugich”. Co równie istotne, zakres tych ograniczeń musi być ściśle uzasadniony.

Dobrym przykładem takiego ograniczenia – w tym przypadku co do zasady prawa własności – jest wywłaszczenie. Zgodnie z przepisami, wywłaszczenia dokonuje się na podstawie decyzji administracyjnej wyłącznie dla wykorzystania rzeczy na określony cel publiczny i jedynie za odszkodowaniem w słusznej wysokości odpowiadającej wartości wywłaszczonej nieruchomości lub wartości odebranego prawa. Organ administracji musi w decyzji wycenić wartość wywłaszczanego prawa, określając w ten sposób wysokość odszkodowania, a w szczególności uzasadnić, dlaczego wywłaszczenie jest niezbędne – tj. dlaczego celu publicznego, dla którego jest dokonywane, nie da się spełnić w inny sposób. Co istotne, wywłaszczenie może być częściowe, jeśli dla spełnienia tegoż celu wystarczające jest przejęcie przez Skarb Państwa jedynie części prawa (np. części gruntu). Podstawowa zasada – wynikająca właśnie z proporcjonalności – stanowi, że jeśli nie da się uzasadnić niezbędnej i koniecznej potrzeby wywłaszczenia, wywłaszczania dokonać nie wolno – takowe zostałoby uznane za ograniczenie z korzystania z prawa własności, wykraczające poza koncepcję proporcjonalności.

W poszczególnych gałęziach prawa proporcjonalność jest definiowana następująco:

W prawie administracyjnym nakazuje organom stosowanie jedynie takich środków, które są niezbędne dla ...