Bankowość i Finanse | Sądownictwo | Cena sprawiedliwości w Europie

Maria Dunin-Wąsowicz
Dr nauk politycznych. Specjalizuje się w badaniu politycznych aspektów międzynarodowych stosunków gospodarczych i pieniężnych, integracji światowej, w tym transatlantyckiej oraz europejskiej. Autorka sześciu publikacji książkowych oraz kilkudziesięciu artykułów naukowych w języku polskim i angielskim.

Struktura oraz zasady funkcjonowania systemu sądowego, który współtworzą instytucje unijne oraz krajowe, nie są powszechnie znane. Powstawał – jak w przypadku innych obszarów jej działań – stopniowo, na podstawie zapisów kolejnych traktatów. Jego główną instytucją stał się Trybunał Sprawiedliwości UE (Court of Justice EU, CJEU), którego działania od listopada 1989 r. uzupełnia Sąd (General Court). W Trybunale Sprawiedliwości, który rozpatruje wnioski sądów krajowych o wydanie orzeczeń w trybie prejudycjalnym, stwierdzenie nieważności i odwołania, zasiada 27 sędziów, po jednym z państw UE, 11 adwokatów generalnych oraz jeden sekretarz. Orzeczenia Sądu, znanego przed przyjęciem traktatu lizbońskiego jako Sąd Pierwszej Instancji, wydaje 54 sędziów – po dwóch z każdego państwa UE. Tak ukształtowana struktura instytucjonalna ułatwia wdrażanie wypracowanej w latach 70. doktryny nadrzędności prawa wspólnotowego nad prawem krajowym. Dodajmy, że w latach 2005–2016 funkcjonował także Sąd ds. Służby Publicznej, który jednak z powodu malejącego zainteresowania jego kompetencjami został zlikwidowany.

Z sądami UE współpracują sądy krajowe, wypełniające z jednej strony funkcję strażnika krajowych porządków konstytucyjnych, z drugiej zaś – zapewniają harmonijną koordynację między porządkami prawnymi państw członkowskich i Unii. Twierdzi się nawet, że sądy krajowe z wolna zaczęły rezygnować z ochrony prawa krajowego przed penetracją prawa unijnego, stając się sądami UE.

Struktura kosztów wymiaru sprawiedliwości

Sposób finansowania narodowych systemów sądowych należy traktować jako jedną z ważniejszych miar efektywności sądownictwa europejskiego. Badania nad tą kwestią rozpoczęły się stosunkowo niedawno, bo dopiero na przełomie wieków XX i XXI z inicjatywy Rady Europy (RE). Jej pierwszy raport został opublikowany w 2000 r. – jego podstawą były dane otrzymane z 46 państw członkowskich RE. Umieszczono w nim m.in. definicję oskarżyciela publicznego, czyli prokuratora, mediatora, czy wreszcie samych sądów.

W kolejnych raporcie, z 2003 r. (European Commission for the Efficiency of Justice, CEPEJ) wskazano, że państwa rozwinięte – w tym kraje UE – nie ujawniały danych dotyczących finansowania narodowych cywilnych systemów sądowych, przy jednoczesnym publikowaniu danych dotyczących sądów karnych. Paradoksalnie, w tamtym okresie łatwiej było uzyskać informacje o systemach sądowych z państw Europy Środkowej niż państw zachodnich. Z prezentowanej statystyki wynikało także, iż Duńczycy, w przeciwieństwie do Francuzów, byli najbardziej zadowoleni ze skuteczności swojego systemu sądowego.

Przy kolejnych analizach, wykonywanych do dzisiaj co dwa lata, zastosowano podejście wskazujące, że ocena znaczenia i celów współczesnych demokracji europejskich w systemie międzynarodowym jest pochodną potencjału ich systemów sądowniczych do wdrażania procedur ochrony jednostki przed państwem. Ta zasada stała się przesłanką do konstrukcji trójdzielnych budżetów systemów sądowych. Ich największą część, bo aż 66%, przeznacza się na sądy, 24,5% na organy ścigania, zaś ok. 9,5% na pomoc prawną (patrz wykr. 1). 

Z analiz CEPEJ’2022 wynika, że w latach 2010–2020 państwa wykazywały stały, ale nierównomierny wzrost wydatków na sądownictwo. W 2020 r. przeznaczyły nań z narodowych budżetów średnio 46 euro na mieszkańca (o 7 euro więcej niż w 2018 r.). Największe wzrosty wydatków budżetowych na sądy odnotowano na Malcie (o 51%), Armenii (o 47%), Albanii(o 39%) oraz w Polsce (o 24%). Jednocześnie, w latach 2018–2020, siedem państw zredukowało te budżety.

Budżet przydzielony sądom obejmuje wynagrodzenia (sędziów i pracowników niebędących sędziami), utrzymanie budynków sądowych, inwestycje w nowe obiekty, komputeryzację, wydatki na wymiar sprawiedliwości, szkolenia i edukację oraz inne kwestie. Średnio 70% budżetu przewidzianego dla sądów przeznacza się na wynagrodzenia, 8% na wymiar sprawiedliwości, 5% na komputeryzację oraz inne wydatki charakterystyczne dla wszystkich sektorów funkcjonowania państwa (inwestycje, szkolenia, edukacja).

W ostatnich kilku latach państwa skoncentrowały się także na dofinansowaniu prokuratury. W 2020 r. wydatki te w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosiły średnio 16 euro, co odpowiada 0,09% PKB per capita. Zwłaszcza w państwach Europy Południowo-Wschodniej i Wschodniej istotną część budżetu, wynoszącą 30% lub więcej, przeznacza się na usługi prokuratury. W latach 2018–2020, jedynie Włochy, Holandia, Macedonia Północna, Serbia i Izrael zmniejszyły budżet usług prokuratury. O zwiększeniu budżetu prokuratury zdecydowała Szwecja (+58%) czy Albania (+47%). W przypadku Szwecji, w przeciwieństwie do poprzednich lat, dane z 2020 r. obejmują budżet Szwedzkiej Agencji ds. Przestępstw Gospodarczych.

Natomiast wydatki na pomoc prawną w UE choć kontynuowane, sumarycznie obniżyły się, spadając z poziomu 146 mln do 133 mln euro. Spadek wynika z obniżonej aktywności sądownictwa 20 państw w okresie COVID-19. Z kolei 22 państwa wzmocniły budżetowo tę działalność. Należy pamiętać, że pomoc prawna jest zapisana w Karcie Praw Podstawowych UE. Prawo to zapewnia dostęp do wymiaru sprawiedliwości nawet tym osobom, które z powodu osobistej sytuacji finansowej nie mogłyby ponieść lub rozłożyć w czasie wydatkó...