Bankowość i Finanse | E-Weksle | Czas przenieść weksel w XXI wiek

Polskie prawo wekslowe liczy sobie niemal 90 lat. Uchwalona w 1936 r. ustawa przez całe dekady wskazywana była jako chlubny, choć rzadki w rodzimych realiach, przykład stabilności prawa. Warto jednak przypomnieć, iż w chwili publikacji obowiązujących do dziś przepisów do najbardziej zaawansowanych rozwiązań na rynku finansowym zaliczał się przekaz telegraficzny. Wraz z upowszechnianiem się gospodarki elektronicznej na przestrzeni ostatnich dwóch dekad wzorcowe niegdyś przepisy szybko stały się anachronizmem. Co więcej, konieczność wystawiania i przechowywania weksli w formie papierowej stanowi dodatkową uciążliwość dla obu stron transakcji, generując równocześnie poważne ryzyko nadużyć.

„Obecny stan nie spełnia oczekiwań użytkowników co do szybkości i sposobów elektronicznej wymiany danych na odległość. Nie spełnia on także oczekiwań klientów instytucji finansowych i innych podmiotów zaufania publicznego w zakresie przyjmowania zabezpieczeń w postaci weksla w obecnej formie” – zapisano w apelu, wystosowanym przez Radę Przedsiębiorczości w sierpniu br. Dokument ten stanowi symboliczne podsumowanie starań, jakie już od kilku lat czynił Związek Banków Polskich, by przepisy dotyczące weksli uwzględniały aktualny poziom zaawansowania e-gospodarki.

„Proponowane rozwiązanie może dostarczyć uczestnikom obrotu użytecznego instrumentu, spełniającego funkcje weksla materialnego, przy minimalizacji uciążliwości związanych z koniecznością posługiwania się materialnym dokumentem, jednocześnie zapewniając bezpieczną, wiarygodną i trwałą identyfikację wystawcy oraz dalszych nabywców i zbywców weksla, a także integralność i niezmienność weksla” – wskazują sygnatariusze apelu, wśród nich oczywiście ZBP oraz wszystkie najważniejsze organizacje, reprezentujące polski biznes.

Całość apelu znaleźć można pod adresem: https://bank.pl/apel-rady-przedsiebiorczosci-w-sprawie-weksla-w-formie-elektronicznej/

O potrzebie zmian w regulacjach dotyczących e-weksli, oczekiwaniach rynku w tym zakresie oraz postulowanych rozwiązaniach rozmawialiśmy z dr Tadeuszem Białkiem, prezesem Związku Banków Polskich, oraz innymi osobami zaangażowanymi w prace promujące e-weksle.

Dlaczego ZBP jest inicjatorem i promotorem zmian w prawie wekslowym i wprowadzenia e-weksla?

Dr Tadeusz Białek, prezes ZBP: – Związek Banków Polskich współinicjował i od kilku lat zabiega o wprowadzenie nowoczesnych instrumentów wspierających obrót gospodarczy. W erze cyfryzacji i rewolucji w tym zakresie, jaką przyniosła pandemia, niektóre rozwiązania, które sprawdzały się nieźle przez całe dekady, nie odpowiadają już dzisiaj oczekiwaniom przedsiębiorców – zarówno klientów banków, jak i samych banków. ZBP jest w sposób naturalny promotorem tych zmian w przepisach, podkreślając pozytywny aspekt proponowanych rozwiązań dla obrotu gospodarczego i oszczędności w tym zakresie, ponieważ polskie banki zawsze były promotorem innowacji technologicznych oraz ułatwiania klientom dostępu do usług finansowych. Digitalizacja, sprzyjająca także obniżeniu kosztów obsługi małej i średniej przedsiębiorczości, jest niejako wpisana w DNA sektora bankowego.

Czas pandemii, ale i funkcjonowanie obrotu gospodarczego w obecnym czasie potwierdziły i ujawniły w oczywisty sposób istotne niedomagania funkcjonowania dokumentowej formy weksla. Obecny stan nie spełnia oczekiwań użytkowników co do szybkości i sposobów elektronicznej wymiany danych na odległość. Nie spełnia oczekiwań klientów instytucji finansowych i innych podmiotów zaufania publicznego w zakresie przyjmowania zabezpieczeń w postaci weksla w obecnej formie.

Dalsze funkcjonowanie weksli w tradycyjnej formie papierowej stało się także potencjalnie niebezpieczne, ponieważ w obrocie prawno-gospodarczym pojawiły się technologie fałszujące podpisy w sposób nieodróżnialny od podpisu skreślonego ludzką ręką. Proponowane rozwiązanie może dostarczyć uczestnikom obrotu niezwykle użytecznego instrumentu, spełniającego funkcje weksla dokumentowego, przy minimalizacji uciążliwości związanych z koniecznością posługiwania się materialnym dokumentem, jednocześnie zapewniając bezpieczną, wiarygodną i trwałą identyfikację wystawcy oraz dalszych nabywców i zbywców weksla, a także integralność i niezmienność weksla.

Warto również dodatkowo podkreślić rolę weksla w zakresie zabezpieczania transakcji agencji publicznych (w tym przede wszystkim Banku Gospodarstwa Krajowego), programach rządowych oraz generalnie dla bezpieczeństwa publicznego systemu gwarancyjno-poręczeniowego, wspierającego polską przedsiębiorczość. Weksel jest tu obligatoryjnym zabezpieczeniem gwarancji udzielanych ze środków publicznych przez BGK, za pośrednictwem banków komercyjnych.

O jakiej skali mówimy? To już ponad 350 mld zł akcji kredytowej objętej samymi tylko gwarancjami BGK. Do połowy 2023 r. przyjęto głównie od mikro i małych przedsiębiorców ponad siedemset tysięcy weksli w formie dokumentowej (z utrzymującą się coroczną tendencją wzrostową), co wygenerowało olbrzymie koszty związane z ich obsługą i bezpiecznym przechowywaniem.

Te wyzwania i potrzeby dostrzegł, bardzo rozsądnie, także polski rząd. Pod patronatem Ministra Cyfryzacji powstała specjalna grupa robocza, która z udziałem ekspertów bankowych opracowała i przedstawiła konkretne rozwiązania legislacyjne i technologiczne.

Kto może być beneficjentem zmiany przepisów?

– Zmiana dotyczyłaby właściwie wszystkich uczestników obrotu gospodarczego. Weksel ma bowiem bardzo szerokie zastosowanie. Od funkcji środka płatniczego pomiędzy osobami fizycznymi i przedsiębiorcami, po kluczową ochronną, tj. zabezpieczenia terminowej spłaty danego zobowiązania w relacjach z instytucjami finansowymi.

W praktyce i w pierwszej kolejności skorzystaliby beneficjenci różnego rodzaju programów pomocowych. Jak już wspomniałem – usprawniłoby to przede wszystkim proces absorpcji przez rynek programów gwarancyjnych BGK, a tym samym dostęp przedsiębiorców do kredytu bankowego. Zmiany tylko w tym zakresie dotyczą kilkuset tysięcy podmiotów gospodarczych rocznie. Do tego dochodzi ogromna rzesza konsumentów, gdzie także weksel jest chętnie przyjmowanym zabezpieczeniem.

ZBP proponuje także, aby omawiane zmiany wprowadzać sukcesywnie, czyli ewolucyjnie, a nie rewolucyjnie. Przez pewien czas obowiązywałyby obie formuły wekslowe – i dotychczasowa, i elektroniczna. Użytkownik mógłby sobie wybrać dogodniejszą dla niego. Wynika to m.in. z wsłuchania w głos klientów banków. Wielu z nich bowiem, podobnie zresztą jak w przypadku innych transformacji technologicznych, musi najpierw nauczyć się korzystać z nowości, aby potem zastosować je w życiu codziennym i w skali biznesowej. W tym zakresie zresztą ZBP wraz z partnerami także planuje dużą kampanię edukacyjno-szkoleniową dla klientów banków.

Czy przedsiębiorcy wspierają proponowane zmiany?

– Jak już wspomniałem na wstępie, źródłem inicjatywy środowiska bankowego były przede wszystkim oczekiwania zdecydowanej większości klientów banków.

Stanowisko bankowców zostało w ostatnim czasie także bardzo mocno poparte w przestrzeni publicznej przez kluczowe organizacje reprezentujące przedsiębiorców. W sierpniu największe polskie organizacje przedsiębiorców wydały Apel Rady Przedsiębiorczości do Prezesa Rady Ministrów RP o podjęcie działań w celu nowelizacji aktów prawnych umożliwiających wprowadzenie do obrotu prawnego weksla w formie elektronicznej. Obecnie od kilkudziesięciu miesięcy problemem bowiem nie był sam pomysł na rozwiązanie opisywanej bolączki rynkowej, a brak zainteresowania Ministerstwa Sprawiedliwości, bez którego prace w tej sprawie utknęły w miejscu.

Jakich instrumentów prawno-regulacyjnych wymaga wprowadzenie instytucji elektronicznego weksla w miejsce papierowego?

– Prace eksperckie nad tym zagadnieniem trwają od kilku lat, a ich efektem było m.in. opracowanie i przedstawienie koncepcji e-weksla przez międzyśrodowiskowy „Zespół zadaniowy «od papierowej do cyfrowej Polski»”, funkcjonujący w ramach Grupy Roboczej ds. Rejestrów Rozproszonych i Blochchain, a utworzony decyzją nr 7 Przewodniczącego Komitetu Rady Ministrów ds. Cyfryzacji z dnia 10 października 2018 r. Zaproponowano także zmiany regulacji prawnych głównie w obszarze kodeksu cywilnego oraz kodeksu postępowania cywilnego, a także rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2019 r. „Regulamin urzędowania sądów powszechnych”, które są warunkiem koniecznym dla zastosowania koncepcji elektronicznego weksla, celem uznawania przez sądy ważności weksla na unikatowym elektronicznym nośniku i skuteczności obrotu nim w środowisku cyfrowym (do sądów bowiem należy rozpatrywanie spraw o zapłatę tych weksli, niewykupionych w terminie).

Rekomendacje te zostały zaakceptowane przez Ministra Cyfryzacji oraz jednomyślnie i szeroko poparte przez rynek, także finansowy i technologiczny.

Niestety, mimo wydawałoby się powszechnego konsensusu w tej sprawie, z niezrozumiałych powodów proces legislacyjny do dzisiaj nie został podjęty. Z tego co wiemy, problemem jest brak zainteresowania omawianą reformą ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości.

Jakie rozwiązania mogą sprawić, by e-weksle faktycznie były lepiej zabezpieczonym instrumentem aniżeli tradycyjne dokumenty w formie papierowej? W szczególności na ile mogą być przydatne doświadczenia związane z wprowadzaniem trwałego nośnika, w tym technologii blockchain?

Agnieszka Wachnicka, wiceprezes Związku Banków Polskich: – W okresie niezwykle dynamicznych zmian gospodarczych zmierzających do cyfryzacji procesów gospodarczych ujawniły się istotne niedomagania papierowej formy weksla, zarówno w zakresie łatwości i szybkości posługiwania się tym instrumentem finansowym, w tym braku możliwości wymiany weksla na odległość, ale również w zakresie bezpieczeństwa obrotu. Okazuje się bowiem, że postęp technologiczny doprowadził do powstania technologii fałszujących podpisy w sposób nieodróżnialny od autentycznego podpisu odręcznego. Wprowadzenie do obrotu e-weksla mogłoby rozwiązywać problemy powstałe w obrocie tradycyjnym wekslem, zapewniając szybkość i prostotę obrotu, przy zachowaniu wszystkich funkcji weksla materialnego, a jednocześnie w sposób zapewniający wysoki poziom bezpieczeństwa. Aby można było mówić o bezpieczeństwie i pewności obrotu, konieczne jest zapewnienie wiarygodności i trwałej identyfikacji wystawcy oraz dalszych nabywców i zbywców weksla oraz integralności i niezmienności weksla (poza niezaprzeczalnymi zmianami zgodnymi z prawem wekslowym dokonanymi przez identyfikowalne osoby).

Trzeba zaznaczyć, że technologicznie jesteśmy do tego przygotowani, a tym samym jesteśmy w stanie wyeliminować podstawową słabość występującą w elektronicznych dokumentach, jaką jest trudność w zagwarantowaniu ich unikalności, czyli możliwości stwierdzenia, która wersja dokumentu jest oryginalna. Często zdarza się, że powstaje wiele kopii tego samego dokumentu elektronicznego. Niekoniecznie dzieje się tak wskutek zamierzonej ingerencji człowieka, czyli próby sfałszowania dokumentu, lecz wynika to ze specyfiki urządzeń elektronicznych. Przykładowo, jeśli wyślemy dokument za pomocą poczty elektronicznej, to jego kopia może zostać zapisana na komputerze nadawcy, serwerze nadawcy, serwerze odbiorcy oraz komputerze odbiorcy. Należy zatem zapewnić, aby weksel był odzwierciedlony w trwałym nośniku, co ma na celu zapewnienie unikatowości jego cyfrowej wersji. Wówczas, nawet jeśli powstanie wiele kopii weksla, tą właściwą wersją będzie ta zachowana na trwałym nośniku. Dysponujemy wykorzystywaną już i sprawdzoną – w przypadku innych zdarzeń gospodarczych – technologią blockchain, która umożliwia wykorzystanie metody trwałego nośnika. Należy jednak pamiętać, że nie istnieje jeden system blockchain, może on być realizowany na wiele sposobów (jako system prywatny, publiczny, czy też w ramach infrastruktury państwowej). Realizacja koncepcji e-weksla wymagałaby przeanalizowania zalet i wad każdego z systemów i podjęcia decyzji, w którym z nich powinien on funkcjonować. Konieczna jest zatem decyzja o charakterze systemowym, ponieważ od strony technologicznej jesteśmy gotowi do wcielenia w życie tej koncepcji.

Jak propozycje zmian postrzegają reprezentanci instytucji i organizacji kluczowych dla polskiej gospodarki?

Maciej Dębski, radca prawny, Bank Gospodarstwa Krajowego: – Wprowadzenie do systemu prawnego elektronicznej formy weksla może przynieść wiele korzyści, które odnoszą się do różnych aspektów obrotu gospodarczego. Potwierdzają to dotychczasowe doświadczenia Banku Gospodarstwa Krajowego dotyczące wykorzystywania papierowej formy weksla.

Możliwość wystawienia elektronicznego weksla wpłynie na przyspieszenie pozyskania takiego dokumentu. Jego wystawienie będzie wiązać się z koniecznością użycia komputera (urządzenia elektronicznego), a także odpowiedniego oprogramowania, analogicznie jak odbywa się to obecnie, przy podpisywaniu dokumentów kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Sprawność pozyskania weksla będzie zatem dużo większa. Obecnie weksel jest często jedynym dokumentem pozyskiwanym w tradycyjnej – pisemnej formie, co wydłuża proces udzielenia finansowania przez banki bądź inne instytucje finansowe.

Weksel elektroniczny wystawiony przy wykorzystaniu odpowiednich rozwiązań informatycznych, które gwarantują identyfikację oraz autoryzację wystawcy, a także zapewniają funkcjonowanie tylko w jednym elektronicznym egzemplarzu, będzie dokumentem o wiele bezpieczniejszym niż dokument papierowy. Odpadną w szczególności wątpliwości dotyczące tego, czy podpis na wekslu pochodzi od wystawcy, czy treść weksla została sfałszowana i czy znak graficzny na wekslu jest podpisem, czy tylko parafą. Trudno będzie też elektroniczny weksel zgubić.

Również obsługa operacyjna już wystawionych weksli elektronicznych będzie prostsza oraz mniej kosztowna. Obecna papierowa formuła weksla wymaga stosowania odpowiednich rozwiązań gwarantujących bezpieczne przechowanie i przewożenie weksla. Z kolei po wygaśnięciu zobowiązania, które zabezpiecza, weksel jest zwracany wystawcy, ewentualnie niszczony, co wymaga jego pozyskania z archiwum. Podobnie skorzystanie z weksla, np. w postępowaniu przed sądem, również wymaga jego pozyskania z archiwum. Wszystkie te czynności wiążą się z podjęciem określonych działań operacyjnych oraz ponoszeniem dodatkowych kosztów, których w przypadku weksla elektronicznego można by uniknąć, albo je znacznie zredukować.

Weksel elektroniczny jako dokument o zweryfikowanym pochodzeniu i treści będzie wzbudzał większe zaufanie sądów oraz umożliwiał przez to częstsze niż w przypadku weksla papierowego uzyskanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym. Przepisy dotyczące postępowania przed sądem warunkują bowiem wydanie przez sąd nakazu zapłaty na podstawie weksla, którego prawdziwość i treść nie nasuwa wątpliwości.

Dr Łukasz Bernatowicz, prezes Związku Pracodawców BCC, przewodniczący Rady Dialogu Społecznego: – Uważamy, że przy postępującej cyfryzacji naszego obrotu gospodarczego należy także pamiętać o instytucji weksla. Biorąc pod uwagę, że do końca 2022 r. przyjęto ponad 700 tys. weksli w formie materialnej, wydaje się konieczne usprawnienie tego procesu poprzez przestawienie weksli na tory cyfrowe.

Wprowadzenie do obrotu e-weksla mogłoby rozwiązywać problemy powstałe w obrocie tradycyjnym wekslem, zapewniając szybkość i prostotę, przy zachowaniu wszystkich funkcji weksla materialnego, a jednocześnie gwarantując wysoki poziom bezpieczeństwa. Aby można było mówić o pewności obrotu, konieczne jest zapewnienie wiarygodności i trwałej identyfikacji wystawcy oraz dalszych nabywców i zbywców weksla.

Przemawiają za tym także względy bezpieczeństwa obrotu w tym zakresie, ponieważ dalsze funkcjonowanie weksli w formie papierowej niesie ze sobą poważne ryzyko fałszowania podpisów, które to zagrożenie jest znacznie mniejsze przy zastosowaniu podpisów elektronicznych.

Biorąc pod uwagę powyższe, oraz oczekiwania uczestników obrotu gospodarczego w kwestii szybkości i bezpieczeństwa wymiany danych, zmiany w zakresie weksla elektronicznego wydają się niezbędne, minimalizując uciążliwość związaną z koniecznością posługiwania się dokumentem materialnym. Zmiana, o której mowa, przyczyni się także do spopularyzowania instytucji weksla.

Istnieją gotowe propozycje rozwiązań techniczno-prawnych, tym bardziej więc dalsza zwłoka jest nieuzasadniona.

Marek Kłoczko, prezes, dyrektor generalny, Krajowa Izba Gospodarcza: – Mówienie, że cyfryzacja jest jednym z głównych motorów wzrostu gospodarczego i rozwoju państwa, jest w obecnych czasach truizmem. Niedawne doświadczenia związane z pandemią pokazały również, że nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne nie tylko wspierają rozwój społeczny i gospodarczy, ale mają również ogromny wpływ na bezpieczeństwo państwa w wielu kluczowych obszarach jego funkcjonowania. Transformacja cyfrowa jest koniecznością – dostrzega to coraz większe grono polskich przedsiębiorstw coraz odważniej wykorzystujących najnowsze narzędzia cyfrowe w swojej działalności. Cieszy również fakt, że znaczenie cyfryzacji docenia także administracja. W ostatnich latach – m.in. dzięki wieloletnim staraniom i wsparciu merytorycznemu ze strony środowisk gospodarczych – obserwować możemy wyraźny postęp w poszerzaniu katalogu usług publicznych dostępnych w formie elektronicznej. Wciąż jednak mamy do czynienia z wieloma obszarami, które m.in. z powodu zaniechań na szczeblu administracji, wciąż pozostają w epoce papieru, powodując utrudnienia w obrocie gospodarczym. Przykładem mogą być tutaj przepisy dotyczące weksli. W dobie sztucznej inteligencji i czwartej rewolucji przemysłowej – w obrocie wekslami wciąż króluje papier czekając od wielu lat na wprowadzenie swojego, uprawnionego do obrotu i bezpiecznego, cyfrowego odpowiednika. Na kwestię tę zwróciła uwagę Rada Przedsiębiorczości, która niedawno zaapelowała o podjęcie przez rząd prac legislacyjnych umożliwiających wprowadzenie i funkcjonowanie w obrocie gospodarczym weksla w postaci elektronicznej.

Dlaczego uznaliśmy, że należy upomnieć się o e-weksel? Powodów jest wiele. Przede wszystkim obecna tradycyjna forma nie przystaje do realiów funkcjonowania cyfrowej gospodarki i nie spełnia oczekiwań użytkowników m.in. co do szybkości i sposobów elektronicznej wymiany danych na odległość. Poza tym jest coraz mniej bezpieczna. Technologie fałszujące podpisy są coraz bardziej doskonałe. Zdarza się również, że papierowy weksel zagubi się albo wystawca zapomina o jego istnieniu – do czasu, gdy ktoś po latach nie upomni się o uregulowanie wynikającej z niego płatności.

Kolejnym argumentem jest konieczność obsługi i bezpiecznego przechowywania tradycyjnych weksli. W swoim stanowisku Rada Przedsiębiorczości przypomina, że weksle wykorzystywane są m.in. do zabezpieczania transakcji agencji publicznych, programów rządowych oraz generalnie dla zabezpieczania publicznego systemu gwarancyjno-poręczeniowego, wspierającego polską przedsiębiorczość. Do końca 2022 r. przyjęto w związku ze wspomnianymi działaniami prawie 700 tys. weksli w formie dokumentowej (z utrzymującą się coroczną tendencją wzrostową). Nie domagamy się rewolucji. Dlatego zaproponowaliśmy, aby na rynku funkcjonowały równolegle obie wersje weksla, pozostawiając rynkowi swobodę wyboru pożądanej formy, adekwatnie do potrzeb podmiotów uczestniczących.

Argumentów za wprowadzeniem e-weksla jest aż nadto. Do dziś jednak nie doczekaliśmy się elektronicznej wersji weksla pomimo tego, że już kilka lat temu kwestia ta była poważnie dyskutowana w kręgach bliskich rządowi, a dokładniej w ramach Grupy Roboczej ds. Rejestrów Rozproszonych i Blochchain, działającej przy Ministerstwie Cyfryzacji. Co więcej, w ramach grupy zaproponowano rozwiązania techniczne (związane z technologią blockchain), które pozwoliłby na bezpieczne funkcjonowanie e-weksla w obrocie. Pomysły te, wraz z innymi propozycjami w zakresie zmian legislacyjnych, zostały wtedy zaakceptowane przez Ministra Cyfryzacji. I na tym niestety kariera e-weksla na szczeblu rządowym się zakończyła. Z nieznanych powodów proces legislacyjny w tej sprawie do dzisiaj nie został podjęty. Chwaląc się postępami w dziedzinie cyfryzacji administracji, może warto wreszcie unowocześnić rozwiązania funkcjonujące od średniowiecza.

Maciej Witucki, prezydent, Konfederacja Lewiatan: – Obecna forma weksla jest innowacyjna, ale na miarę 1936 r., bo i z tego roku pochodzi prawo wekslowe. Oczywiście podlegało pewnym zmianom, ale nie zasadniczo w kontekście formy weksla – ta jest dalej papierowa. Weksle pełnią różne funkcje, od zabezpieczających umowy po kredytową. Jego cyfryzacja to zatem większa wygoda dla coraz bardziej złożonych i zdalnie wypracowywanych transakcji, to również bezpieczeństwo w związku z technologiami zapewniającymi jego unikalność i prawdziwość. Na przestrzeni lat cyfryzacja dotknęła różnych obszarów gospodarki, choćby dematerializacji akcji. Jeśli chcemy mieć nowoczesną gospodarkę, paperless powinno objąć też i takie instrumenty o szerokim zastosowaniu jak weksle.