Unia: Kierunek: inteligentna specjalizacja UE 2014–2020

Anna Kucharczyk

Obszarami takimi mogą być np. klastry, działalność sektorowa i międzysektorowa, ekoinnowacje, rynki o wysokiej wartości dodanej oraz szczególe obszary badań naukowych. Według założeń nowej polityki Unii Europejskiej koncentracja zasobów na kluczowych priorytetach pozwoli regionom stać się bardziej konkurencyjnymi.

***

W przededniu rozpoczęcia kolejnej perspektywy finansowej Unii Europejskiej, tj. okresu programowania 2014-2020 kraje oraz regiony UE stanęły przed całkiem nowym wyzwaniem: opracowaniem strategii inteligentnych specjalizacji (smart specialisation), określających priorytetowe dla danych obszarów dziedziny wsparcia ze środków europejskich, co jest warunkiem niezbędnym dla uruchomienia nowych programów.

Koncepcja inteligentnej specjalizacji wpisuje się w strategię Europa 2020, a w szczególności w jeden z jej trzech głównych priorytetów – rozwój oparty na wiedzy i innowacji. Zgodnie ze stanowiskiem Rady Europejskiej (Rada UE EUCO 13/10, 17 czerwca 2010 r.): polityka regionalna może uwolnić potencjał wzrostu UE poprzez promocję innowacji we wszystkich regionach, zapewniając przy tym komplementarność pomiędzy unijnym, krajowym i regionalnym wsparciem dla innowacji, badań i rozwoju oraz przedsiębiorczości. Polityka regionalna jest podstawowym środkiem przełożenia priorytetów Unii innowacji na działania praktyczne w terenie. Dzieje się tak, ponieważ regiony odgrywają podstawową rolę, jako główni partnerzy instytucjonalni dla uniwersytetów, innych instytucji badawczo-edukacyjnych i małych oraz średnich przedsiębiorstw, które to organizmy stanowią klucz do procesu innowacji, co czyni je z kolei niezbędnym elementem strategii Europa 2020.

Strategia Europa 2020 zakłada więc inteligentny wzrost, który ma zostać osiągnięty za pomocą środków finansowych alokowanych na politykę regionalną.

Smart specialisation, czyli inteligentna specjalizacja

Koncepcja inteligentnej specjalizacji regionów pojawiła się w 2010 r. w związku ze strategią „Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu”. Wyznacza ona kierunek, w którym mają podążać regiony Unii Europejskiej w zbliżającej się perspektywie finansowania 2014-2020. Inteligentna specjalizacja powiązana jest w szczególności z jednym z trzech głównych priorytetów strategii Europa 2020, tj. z rozwojem inteligentnym, czyli rozwojem gospodarki opartej na wiedzy i innowacji. Inteligentna specjalizacja wpisuje się również w inicjatywę Unia innowacji, która jest jedną z siedmiu inicjatyw strategii Europa 2020 i stworzona została z myślą o absorpcji około 3 proc. unijnego PKB, przeznaczonego na badania i rozwój. To też element realizacji jednego z jedenastu celów tematycznych zaproponowanych przez Komisję Europejską w strategii Europa 2020, a mianowicie: wspierania badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji.

Pojęcie inteligentna specjalizacja oznacza zmaksymalizowanie efektywności wykorzystania posiadanych zasobów regionalnych w celu budowania konkurencyjności regionu. Zasoby danego obszaru z reguły nie są wystarczające do budowania przewagi konkurencyjnej we wszystkich dziedzinach. Dlatego też, zgodnie z koncepcją inteligentnej specjalizacji należy alokować je w branżach zidentyfikowanych jako najbardziej obiecujące, wzmacniając jednocześnie ich zdolność innowacyjną. Inteligentna specjalizacja nie jest wyłącznie oparta na innowacjach technologicznych, ale bazuje również na innowacjach społecznych, nowych usługach i procesach oraz marketingu itp. Wynika to z faktu, iż innowacje mają coraz bardziej złożony i systemowy charakter. Nie opierają się już wyłącznie na badaniach naukowych, ale nierzadko służą rozwiązywaniu konkretnych problemów i są odpowiedzią na popyt i pojawiające się możliwości w otaczającej nas rzeczywistości. Inteligentna specjalizacja ma na celu wykorzystanie potencjału regionów i zaakcentowanie ich specyfiki, w celu uniknięcia powielania identycznych działań.

W koncepcji zwrócono uwagę, iż inteligentna specjalizacja wymaga zaangażowania kluczowych partnerów, jakimi są władze samorządowe, przedstawiciele gospodarki, biznesu oraz środowiska akademickie. Silne regionalne porozumienie pomiędzy obywatelami, biznesem i partiami politycznymi to najlepszy sposób powodzenia tego procesu. Cykl wyborczy i cykl innowacyjny są ze sobą silnie powiązane, dlatego też tak ważna jest równowaga polityczna.

Dla skuteczności i trafności rozwiązań strategia inteligentnej specjalizacji powinna bazować na analizie SWOT oraz zakładać system monitoringu i przeglądu. Pozwoli to na dostosowanie jej do każdej gospodarki regionu bądź kraju, tak aby nawet obszary o słabej innowacyjności mogły zidentyfikować przewagę konkurencyjną w zakresie B+R opartą na ich specyficznych, wyróżniających cechach.

Budowanie inteligentnych specjalizacji w Polsce: założenia

W związku z rozwojem koncepcji inteligentnej specjalizacji, Komisja Europejska postawiła przed samorządami ogromne wyzwanie. Władze regionalne same muszą zdiagnozować najbardziej konkurencyjne w swoim regionie obszary, a następnie dokonać wyboru priorytetów rozwojowych. Wybory te jednak nie mogą być uzasadnione koniecznością wyrównywania ewentualnych niedoborów bądź nadrabiania opóźnień. Na takie cele powinny być przeznaczone inne środki, np. krajowe. Najważniejsze obszary inwestycyjne muszą być natomiast wyłonione z uwzględnieniem realizacji celów strategii Europa 2020. Dopiero takie opracowanie strategii inteligentnej specjalizacji, co jest warunkiem ex ante postawionym przez Komisję Europejską, da władzom regionalnym szansę na pozyskanie znacznych funduszy unijnych. W perspektywie finansowej 2014-2020 około 50 proc. środków UE w ramach polityki spójności będzie zarządzane właśnie w regionach, tak więc skuteczne strategie inteligentnej specjalizacji pozwolą na efektywną absorpcję tychże środków.

Władze regionalne w kraju podjęły wyzwanie i przygotowują się obecnie do tworzenia strategii na rzecz inteligentnej specjalizacji, które mogą być odrębnymi dokumentami, bądź stać się komponentami tworzonych właśnie lub aktualizowanych regionalnych strategii innowacji (RSI). Konieczność aktualizacji RSI wynika z faktu, iż większość z nich powstawała jeszcze przed pojawieniem się strategii Europa 2020, a wraz z nią koncepcji inteligentnej specjalizacji. Obecnie odniesienia do inteligentnej specjalizacji odnajdujemy jedynie w zapisach niektórych regionalnych strategii innowacji funkcjonujących w województwach. Przykładem jest tu choćby województwo dolnośląskie, śląskie czy wielkopolskie.

Strategie opracowywane przez władze regionalne na regionalnym poziomie, muszą być spójne z dokumentami krajowymi, tj. w przypadku Polski, z Krajowym Programem Reform na rzecz realizacji strategii Europa 2020 (KPR). Program ten został przyjęty przez Radę Ministrów 26 kwietnia 2011 r. (jego aktualizacja przez rząd nastąpiła 25 kwietnia 2012 r.) i zakłada powiązanie polskich celów rozwojowych z priorytetami wyznaczonymi w strategii Europa 2020. KPR jest instrumentem, który z założenia, oprócz realizowania celów strategii Europa 2020, ma za zadanie odpowiadanie na krajowe bariery wzrostu. Zakłada on działania na rzecz odrabiania zaległości rozwojowych oraz budowę nowych przewag konkurencyjnych w trzech obszarach priorytetowych: infrastruktura dla wzrostu zrównoważonego, innowacyjność dla wzrostu inteligentnego oraz aktywność dla wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu. Choć w KPR znalazły się nawiązania do strategii Europa 2020, to nie ma w nim odrębnej strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji, co wymusza ujęcie smart specialisation w dokumentach regionalnych.

Obok wspomnianego wyżej Krajowego Programu Reform, regiony, tworząc strategie inteligentnej specjalizacji, będą mogły opierać się również na innych dokumentach o charakterze horyzontalnym, np. na Strategii innowacyjności i efektywności gospodarki na lata 2012-2020 – dynamiczna Polska (SIEG) przygotowywanej przez ministra gospodarki. Zakres tematyczny SIEG obejmuje: stabilne podstawy makroekonomiczne rozwoju, rynek finansowy, przyjazne środowisko dla przedsiębiorczości, rozwój usług, rozwój sektorów przemysłu i budownictwa, innowacyjność, rozwój kapitału ludzkiego w gospodarce, społeczeństwo informacyjne, eksport i promocja gospodarki. W SIEG znalazły się opisy mechanizmów wyboru inteligentnych specjalizacji na poziomie kraju i regionów. W dokumencie podkreślono również, iż właściwsze niż sztywna selekcja w zakresie specjalizacji są inicjatywy oddolne, wykorzystujące foresight technologiczny, które pozwalają na zaangażowanie wszystkich zainteresowanych podmiotów. W kontekście realizacji strategii Europa 2020 działania SIEG nawiązują głównie do obszaru priorytetowego Innowacyjność dla wzrostu inteligentnego (budowa nowych przewag) w corocznie aktualizowanym Krajowym Programie Reform. Cele, kierunki interwencji i działań SIEG zostały sformułowane również w oparciu o inne dokumenty UE, tj.: Europejska agenda cyfrowa, Polityka przemysłowa w erze globalizacji, Europa efektywnie korzystająca z zasobów, Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia, Akt o jednolitym rynku (Single Market Act), Program „Small Business Act” dla Europy oraz Strategia zrównoważonego rozwoju UE.

Głównym celem SIEG jest takie animowanie polskiej gospodarki, aby do 2020 r. kraj przeszedł z grupy umiarkowanych innowatorów do grupy krajów doganiających liderów, aby Polska pod względem wskaźnika innowacyjności Global Competetiveness Report przeszła z 22 na 15 miejsce oraz aby nakłady ogółem działalność B+R (proc. PKB) wyniosły 1, 7 proc. PKB. Do potencjalnych beneficjentów działań zapisanych w SIEG należy zaliczyć podmioty gospodarcze, jednostki naukowe, uczelnie wyższe, naukowców, instytucje otoczenia biznesu, banki, organizacje pozarządowe. Działania SIEG istotne dla inteligentnych specjalizacji to, np. 1.2.3 Identyfikacja i wspieranie rozwoju obszarów i technologii o największym potencjale wzrostu – działanie kluczowe dla inteligentnej specjalizacji, 2.2.4 Wzmocnienie regionalnej polityki innowacyjnej: (całościowe spojrzenie na kształtowanie procesów innowacji i transferu technologii w regionie, orientacja polityki wsparcia na skuteczność i trwałość działań realizowanych w regionach, koncentracja celów i ograniczenie liczby strategicznych obszarów oddziaływania w ramach RSI i innych dokumentów strategicznych w regionie, selektywny wybór działań wiodących, zgodnie z zasadą inteligentnej specjalizacji, partnerstwo regionalne w tworzeniu i prowadzeniu polityki innowacyjnej), a ponadto: stymulowanie prywatnych nakładów na działania B+R (działanie 1.2.1), pogłębianie integracji pomiędzy polityką przedsiębiorczości a polityką innowacyjną (działanie 2.2.1), promocja współpracy i kooperacji firm i innych podmiotów (działanie 2.3.1), wspieranie współpracy w ramach klastrów (działanie 2.3.3), realizacja polityki klastrowej na terenie SSE (działanie 4.2.2) oraz popularyzacja modelu otwartych innowacji (działanie 2.4.6). SIEG finansowana będzie z funduszy publicznych: unijnych oraz krajowych, a także z krajowych środków prywatnych. Szacunkowe nakłady w pierwszych trzech latach to ok. 40 mld zł.

Dla formułowania strategii inteligentnej specjalizacji istotny jest również Krajowy Program Badań. Założenia polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa, wskazujący główne kierunki i obszary prowadzenia badań i prac rozwojowych w kraju o charakterze długookresowym. Jak czytamy we wprowadzeniu do dokumentu: Strategicznym celem rozwoju polskiej nauki jest wykorzystanie nauki dla podniesienia poziomu cywilizacyjnego Polski, m.in. poprzez pełniejsze wdrożenie jej wyników w edukacji, gospodarce i kulturze. (…) Jednocześnie podejmowane działania będą stanowić odpowiedź na wyzwania zarysowane w strategii „Europa 2020” ukierunkowanej na osiągnięcie inteligentnego, zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu. W KPR określono siedem priorytetowych kierunków badań, które nawiązują do strategii Europa 2020. Dlatego też realizacja programu powinna przyczynić się do zwiększenia efektów badań w nowych rozwiązaniach technologicznych oraz wzrostu liczby patentów, co w rezultacie wpłynie na rozwój innowacyjnej gospodarki oraz jej konkurencyjność.

SMART SPECIALISATION PLATFORM – wsparcie Komisji Europejskiej dla tworzenia strategii inteligentnych specjalizacji w regionach

Aby wspierać działania krajów członkowskich w zakresie opracowania i wdrożenia strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji, Komisja Europejska w 2011 r. utworzyła Platformę Inteligentnej Specjalizacji. Głównym celem platformy jest popularyzacja koncepcji inteligentnej specjalizacji i wspieranie państw członkowskich w budowaniu strategii w tym zakresie. Platforma ta skupia doświadczenia uniwersytetów, ośrodków badawczych, władz regionalnych, przedsiębiorstw i służb Komisji Europejskiej, które mogą być pomocne przy określaniu potrzeb, silnych punktów i możliwości regionów. Odbywa się to m. in. poprzez wymianę doświadczeń i wiedzy (np. podczas seminariów w krajach członkowskich), gromadzenie „dobrych praktyk” oraz udostępnianie wskazówek metodologicznych. Przejawem takich działań jest np. zamieszczony na stronie przewodnik zawierający wytyczne metodologiczne dla decydentów politycznych i organów wykonawczych, w jaki sposób wyobrazić sobie projekt i wdrożenie regionalnej strategii inteligentnej specjalizacji. Do wspólnych prac w ramach Platformy Inteligentnej Specjalizacji można przystąpić, rejestrując się na stronie internetowej http://s3platform.jrc.ec.europa.eu. Rejestracja na platformie jest otwarta dla wszystkich regionów UE i państw członkowskich.

***

Przygotowując się do wdrażania strategii inteligentnej specjalizacji, regiony powinny rzetelnie ocenić swoje silne i słabe strony, poddać analizie szanse i zagrożenia płynące ze strony innych regionów, jak również przeprowadzić dogłębną ocenę sytuacji dotyczącej kształtowania się interesujących dany region rynków. Powstaje jednak pytanie: czy po zidentyfikowaniu priorytetowych obszarów działania w regionie należy całkiem powstrzymywać spontaniczne, wymuszone przez rynek procesy, niewpisujące się jednak w strategie inteligentnej specjalizacji? Otóż wydaje się to niewłaściwe, ponieważ czasem inicjatywy oddolne potrafią przynieść lepsze efekty niż odgórne planowanie.

Kolejnym wyzwaniem dla właściwego wdrażania inteligentnej specjalizacji, jest takie skonstruowanie strategii, aby nie powodowała ona marginalizowania niektórych obszarów. Należy więc mieć w szczególności na uwadze zasadę spójności terytorialnej UE. Zgodnie z opinią Komitetu Regionów („Projekt przewodni strategii »Europa 2020«: Unia innowacji” – 2011/C 259/04 – Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej): powinna powstać europejska mapa regionów sklasyfikowanych w oparciu o ich poziom innowacji. Służyłoby to ustanowieniu konkretnych instrumentów wsparcia dla najsłabiej rozwiniętych regionów dzięki udostępnieniu funduszy ad hoc, które pomogłyby im zbliżyć się do poziomu najbardziej innowacyjnych regionów. Jednym ze sposobów pogłębienia współpracy między poszczególnymi regionami jest wprowadzenie procedur umożliwiających słabiej rozwiniętym regionom dostęp do niezbędnej wiedzy naukowej i zastosowań z różnych obszarów Europy oraz ich wykorzystanie, np. przy wsparciu funduszy strukturalnych.

Jakie znaczenie dla podmiotów chcących w przyszłości ubiegać się o wsparcie finansowe z funduszy UE ma polityka Komisji Europejskiej w zakresie inteligentnej specjalizacji? Mając na uwadze fakt, iż zapisy strategii inteligentnej specjalizacji będą miały ogromny wpływ na kształt programów operacyjnych na lata 2014-2020, należy stwierdzić, iż kluczowy. Przyszli wnioskodawcy, znając ogólne założenia ww. koncepcji, już teraz mogą wstępnie ocenić swoje szanse na realizację projektów przy wsparciu z funduszy UE oraz ukierunkować swoją działalność na innowacje. Powinni jednak pamiętać, iż innowacja jest środkiem do celu, a nie celem samym w sobie. Ponieważ zaś nie ma jednej recepty na odniesienie sukcesu, najlepszym mottem dla inteligentnej specjalizacji jest jedność w różnorodności. Jedność pomaga iść razem do przodu, a różnorodność daje niezwykle potrzebną w obecnych, „dynamicznych” czasach elastyczność w działaniu.

Źródła:

1. Opinia Komitetu Regionów „Projekt przewodni strategii »Europa 2020«: Unia innowacji” (2011/C 259/04) Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej.
2. Kevin Morgan, Smart Specialisation and Sustainable Growth, Seminar on Smart Specialisation, Warszawa, 1-2.03.2012r.
3. Mikel Landabaso, Marek Przeor, Research and innovation strategies for smart specialization, Seminar on Smart Specialisation, Warszawa, 1-2.03.2012 r.
4. Krajowy Program Badań. Założenia polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa, załącznik do uchwały nr 164/2011 Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 2011 r.
5. Projekt Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki, http://bip.mg.gov.pl/files/upload/ 15929/2.%20 PL_MG_MG_KRM_SIEG_20120403_w%200.16.pdf.
6. http://www.mg.gov.pl.
7. http://s3platform.jrc.ec.europa.eu/Home.