Ubezpieczenia społeczne: System emerytur ustawowych w Niemczech

Maria A. Szczur

Pod zbiorowym pojęciem zabezpieczenie społeczne zwykle rozumie się system świadczeń, do których obywatele mają prawo lub z których mają możliwość skorzystania w wypadkach i na warunkach określonych w odpowiednich przepisach prawnych.

W celu zapewnienia społeczeństwu określonych świadczeń z zabezpieczenia społecznego, a więc i świadczeń emerytalnych, możliwe jest zastosowanie trzech technik:

• Zasada ubezpieczeniowa – prawo do określonych świadczeń uzyskuje się z mocy ustawy tylko w przypadku opłacenia wymaganych przepisami składek; świadczenie udostępniane jest w zależności od opłacenia składki, występuje więc związek między faktem opłacenia składek a prawem do świadczenia, mówi się o tzw. zasadzie ekwiwalentności ubezpieczeniowej (w pełnym lub ograniczonym zakresie); w ubezpieczeniach społecznych przy przyznawaniu świadczenia uwzględniana jest zasada solidaryzmu społecznego. Solidaryzm w ubezpieczeniach społecznych przejawia się we wspólnym tworzeniu funduszy, które następnie przeznaczane są na wyrównanie utraconych w rezultacie wystąpienia zdarzenia losowego dochodów z pracy oraz na pokrycie kosztów wystąpienia ryzyka losowego według jednakowych dla wszystkich zasad.
• Zasada zaopatrzeniowa – uprawnienia do określonych świadczeń przysługują z mocy ustawy bez wymogu opłacenia składek, a tylko po spełnieniu przewidzianych przepisami warunków; świadczenia finansowane są z podatków (ogólnych); zasady określania rodzaju świadczeń i ich wysokości określają przepisy ustawy.
• Zasada opiekuńcza – system świadczeń fakultatywnych zapewnianych jednostkom nieposiadającym ustalonych uprawnień ubezpieczeniowych i zaopatrzeniowych; świadczenia finansowane z podatków ogólnych i udzielane w zależności od indywidualnej wymagalności świadczeniobiorcy (ocena przy pomocy kryteriów określonych w ustawie np. kryterium majątkowe i/lub kryterium dochodowe); w tym przypadku występuje jednostronność świadczeń oraz indywidualizacja wymiaru świadczenia

Jednym z ryzyk społecznych objętych ochroną w ramach systemu zabezpieczenia społecznego jest starość. Zabezpieczenie emerytalne zwykle stanowi wyraźnie wyodrębniony z punktu widzenia zakresu przedmiotowego podsystem w systemie zabezpieczenia społecznego. W procesie konstrukcji systemu zabezpieczenia emerytalnego należy uwzględnić dwie wyraźnie zróżnicowane fazy kształtowania się ryzyka starości. W pierwszej fazie mamy do czynienia z możliwością dożycia wieku emerytalnego, a więc momentu zaprzestania aktywności zawodowej. Szukamy odpowiedzi na pytanie: ile i jak oszczędzać. Natomiast, w drugiej fazie – po wkroczeniu w okres umownej starości, mamy do czynienia z ryzykiem możliwości zbyt długiego życia, zgromadzone oszczędności mogą okazać się niewystarczające. Szukamy więc odpowiedzi na pytanie: jak „konsumować” zgromadzone oszczędności.

Większość obecnie istniejących systemów charakteryzuje się wielofilarowością (wielostopniowością) ich budowy: bazowe i dodatkowe (uzupełniające). Tych drugich może być więcej niż jeden. Ponadto poszczególne filary mogą mieć różny charakter (patrz tabela 1).

Pojawienie się ubezpieczeń społecznych było uwarunkowane zaistnieniem określonych uwarunkowań historycznych, przede wszystkim ekonomicznych, politycznych i społecznych. Rewolucja przemysłowa spowodowała, że na początku XIX w. w Europie pojawiła się liczna klasa pracowników najemnych, czyli osób w znacznie większym stopniu narażonych na ryzyko utraty zdolności do pracy. Natomiast w sferze społecznej procesy industrializacji doprowadziły do zerwania wcześniejszych więzi społecznych – wiejskich, cechowych, a także rodzinnych. W powstałych warunkach utrata zdolności do pracy zarobkowej oznaczała utratę podstaw utrzymania, a znaczny zakres tego zjawiska wpływał w istotny sposób na położenie robotników. Ze względu na skalę zjawiska ani systemy dobrowolnego oszczędzania (uczestniczyli tylko robotnicy lepiej zarabiający), ani świadczenia udzielane przez pracodawców (bardzo rzadko spotykane) nie były w stanie rozwiązać tego problemu. Niska skuteczność tych rozwiązań spowodowała, że w miarę postępujących procesów industrializacji podjęto poszukiwania nowej instytucji, która byłaby w stanie sprostać ówczesnym wyzwaniom. Wykrystalizowała się ona w postaci ubezpieczenia społecznego, czyli przezorności zbiorowej, tj. wspólnego gromadzenia ...