Rynek finansowania nieruchomości: Finansowanie procesów rewitalizacyjnych w polskich miastach Financing of revitalization process in polish cities

Joanna Ponikwicka
studentka kierunku Gospodarka Przestrzenna, Koło Naukowe Gospodarki Przestrzennej Ebenezer, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Politechnika Białostocka

dr Elżbieta Gołąbeska
adiunkt, Zakład Informacji Przestrzennej, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Politechnika Białostocka

Pojęcie rewitalizacji jest stosunkowo złożone i oznacza skoordynowany proces, kierowany przez władzę samorządową i realizowany wspólnie przez społeczność lokalną oraz innych uczestników, stanowiąc element polityki regionalnej. Zasadniczym celem rewitalizacji jest przeciwdziałanie degradacji przestrzeni zurbanizowanej i zjawiskom kryzysowym, pobudzenie rozwoju i zmian jakościowych poprzez wzrost aktywności społecznej i gospodarczej, poprawę środowiska zamieszkania oraz ochronę dziedzictwa narodowego, przy zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju1. Przedsięwzięcia rewitalizacyjne są niezwykle potrzebne dla Polski, by mogła stać się konkurencyjnym państwem w obszarze inwestycji na arenie międzynarodowej. Centra polskich miast są zdewastowane, system transportu przestarzały, a starsza zabudowa znajduje się w złym stanie. Ludzie uciekają ze śródmieść na peryferia. Te zaś rozrastają się, zabudowywane domami mieszkalnymi. To jednak fałszywie sugeruje, że miasto się rozwija.

Kiedy dochodzi do zapaści centrum, miasto przestaje być konkurencyjne. Wszystkie miasta europejskie uczestniczą teraz w ogromnym wyścigu o jak najlepszą pozycję na mapie Europy. Walczą o poważnych inwestorów i działy gospodarki, które dla rozwoju miasta mają podstawowe znaczenie2.

Przeprowadzanie procesów rewitalizacji w Polsce wydaje się być uzasadnione zarówno pod względem technicznym, społecznym, jak i ekonomicznym. Jeśli będzie się zwlekać zbyt długo z przeprowadzaniem tych procesów m.in. dla starych zasobów budowlanych, aż budynki nie będą się już nadawały do dalszego użytkowania, konieczne będzie ich rozebranie i zastępowanie nowymi. Takie działania pociągałyby za sobą nieporównywalnie większe koszta niż ich kompleksowa modernizacja.

Zagadnienie rewitalizacji nie jest w Polsce czymś nowym. Niemniej jednak wydarzenia historyczne uniemożliwiały udział w trwającej kilkadziesiąt lat w Europie debacie nad potrzebą i ideą rewitalizacji. Nasz kraj odziedziczył za to po gospodarce nakazowej ogromne potrzeby w tym obszarze, brak wiedzy o procesach z nią związanych, niską świadomość potrzeby oraz umiejętności partnerskiego prowadzenia działań gospodarczych i społecznych, a także negatywny stosunek do kapitału prywatnego. Ponadto Polska przyjęła mocno uproszczoną doktrynę gospodarki rynkowej, w której usługi publiczne należy stale minimalizować, dla wzrostu rozwoju gospodarczego. Gdyby jednak przyjrzeć się historii demokratycznych krajów opartych na gospodarce rynkowej, utrzymanie się takiej koncepcji funkcjonowania państwa i gospodarki, nie jest na dłuższy czas możliwe. W konsekwencji oznacza to prędzej czy później odejście od ustroju demokratycznego, a w konsekwencji od gospodarki rynkowej.

Wstąpienie naszego kraju do Unii Europejskiej dało nie tylko nadzieję, że taka wizja Polsce nie zagraża, ale także i to, że szybko przyswojone i zaadaptowane zostaną paradygmaty rewitalizacji obecnej w Europie. Należy sobie jednak zdać sprawę, że nasz kraj znajduje się na początku drogi i na tym właśnie etapie ważne jest, jakie rozwiązania należy wybrać, by nie tylko osiągnąć cel, ale i działać jak najszybciej. Wyznając tę samą doktrynę, kraje unijne stosują różne rozwiązania. Niezwykle istotnym aspektem przedsięwzięć rewitalizacyjnych, można by twierdzić nawet, że najważniejszy jest sposób ich finansowania. Należy zatem zdecydować, jaki model finasowania procesu rewitalizacji wdrożyć. Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba dokonać analizy wszelkich dostępnych możliwości.

Celem artykułu jest zatem identyfikacja dostępnych instrumentów finansowych procesu rewitalizacji oraz określenie ich potencjału jako mechanizmów wspierających ten proces. Sposoby finansowania procesów rewitalizacyjnych zależą m.in. od: możliwych rozwiązań inżynierii finansowej, wyboru instrumentów finansowych, jak również źródeł pochodzenia środków finansowych, które są z jednej strony zależne od politycznych zasad rewitalizacji, z drugiej zaś, od specyficznych dla danego państwa potrzeb, uwarunkowań, organizacji państwa i gospodarki, oczekiwań społeczeństwa, kultury zawierania umów społecznych czy rozwiązywania konfliktów, a także poziomu zamożności kraju. Kolejnym, ważnym kryterium decydującym o konkretnym wyborze danego instrumentu finansowego jest sposób strukturyzacji polityki rewitalizacji, podział odpowiedzialności i zadań między uczestników wdrażanych procesów (szczebel centralny, lokalny, regionalny, podmioty gospodarcze, mieszkańcy, organizacje społeczne i gospodarcze), a także sposób instytucjonalizacji ich działań.

Umiejętne wykorzystanie dostępnych źródeł finansowania poszczególnych działań podejmowanych w ramach programu rewitalizacji jest warunkiem koniecznym, który musi zostać spełniony, aby działania rewitalizacyjne miały szansę odnieść sukces. Jednakże umiejętne wykorzystanie źródeł finansowania wymaga uprzedniego ich zdefiniowania i zidentyfikowania oraz określenia korzystnych warunków i wskazanie zastosowania poszczególnych instrumentów finansowych. Do podstawowych i najczęstszych instrumentów finansowych stosowanych w procesach rewitalizacji należą:

• dotacje
• instrumenty dłużne
• instrumenty kapitałowe
• partnerstwo publiczno-prywatne.

Dotacje są to środki publiczne przekazywane beneficjentom w różnej formie: grantu, subwencji, refundacji wydatków, spłaty części oprocentowania, dotacji ogólnej i celowej. Przepisy unijne wprowadziły częściowe ujednolicenie zasad w tym zakresie, a głównie dyrektywy z zakresu pomocy publicznej i swobody konkurencji. Jeśli chodzi o krajowe źródła finansowania rewitalizacji, to najczęściej stosowaną formą dotacji są granty udzielane ze szczebla centralnego gminom czy miastom. Coraz powszechniej mają one charakter grantów otwartych, skierowanych na lokalne strategie, programy i projekty.

Subwencji, czyli grantów, kierowanych do docelowych projektów, udzielają przede wszystkim gminy (miasta) z funduszy otrzymanych ze szczebla centralnego i własnych. Przykładowo, zadania z zakresu kultury, realizowane przez samorządy terytorialne, instytucje kultury, organizacje pozarządowe, a także podmioty gospodarcze, mogą otrzymywać dofinansowanie w ramach programów Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W roku 2009, w Programie Operacyjnym Dziedzictwo Kulturowe, ustalono Priorytet 1. Ochrona zabytków (budżet wynosił 100 mln zł), którego celem jest ochrona materialnego dziedzictwa kulturowego oraz rewaloryzacja zabytków3. Modernizacje i remonty obiektów sportowych oraz ich zaplecza mogą być finansowane dzięki środkom Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej. Obecnie do programów w ramach FRKF zalicza się: Program inwestycji o szczególnym znaczeniu dla sportu (tzw. inwestycje strategiczne), Wojewódzki wieloletni program rozwoju bazy sportowej (tzw. inwestycje terenowe), Program budowy wielofunkcyjnych boisk sportowych ogólnie dostępnych dla dzieci i młodzieży, Program budowy pełnowymiarowych płyt piłkarskich ze sztuczną nawierzchnią. O dofinansowanie w ramach wymienionych programów ubiegać się mogą jednostki samorządu terytorialnego lub ich związki, spółki prawa handlowego, związki i stowarzyszenia sportowe oraz szkoły wyższe4.

Najważniejsze źródła międzynarodowe to obecnie fundusze Unii Europejskiej, które przeznaczone są na wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego regionów Unii. Rewitalizacja może być finansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). EFRR wspiera inwestycje infrastrukturalne dotyczące rozwoju gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy, EFS zaś działania dotyczące rozwoju kapitału ludzkiego, w tym działania na rzecz ludności objętej restrukturyzacją społeczną i gospodarczą. Kierunki wsparcia z funduszy Unii określa Narodowa Strategia Spójności, która uwzględnia zapisy Strategii Rozwoju Kraju. Programy operacyjne poziomu krajowego i regionalnego służą osiąganiu spójności gospodarczej z innymi krajami unijnymi. Dotacje projektów rewitalizacyjnych umożliwiają programy finansowane z EFRR – Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, Regionalne ...