Raport EDS: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2013 Wpływ polityki spójności na rozwój społeczno-gospodarczy Polski w latach 2004–2015 w świetle wyników badań makroekonomicznych

Oddziaływanie przedmiotowych funduszy jest cyklicznie oceniane na podstawie zmian, jakie ich napływ powoduje w wielu wskaźnikach realizacji celów wymienionych w powyższych dokumentach oraz innych wybranych miernikach rozwoju ekonomicznego1.

Oceny za lata 2004-2012 wraz z prognozami do 2015 r. są oparte na badaniach ewaluacyjnych przy wykorzystaniu dwóch modeli makroekonomicznych:

• dynamicznego, stochastycznego modelu równowagi ogólnej dużej skali EUImpactMod, opracowanego w Instytucie Badań Strukturalnych,
• grupy modeli Hermin, zmodyfikowanych i zaktualizowanych przez Wrocławską Agencję Rozwoju Regionalnego.

Oddziaływanie funduszy UE na kształtowanie się podstawowych wskaźników makroekonomicznych jest w tych modelach wyodrębniane przez zestawienie dwóch scenariuszy – ze środkami UE i bez zaangażowania tych środków. Punktem wyjścia jest scenariusz odpowiadający sytuacji, w której analizowane fundusze są wykorzystywane. Dla okresów historycznych odpowiada on rzeczywistym zmianom zachodzącym w gospodarce. Drugi ze scenariuszy jest hipotetyczny i powstaje w oparciu o model przy założeniu, że gospodarka nie ma dostępu do funduszy opisanych w analizowanych dokumentach strategicznych. Różnica między oboma scenariuszami odpowiada oddziaływaniu funduszy.

W latach 2010-2012 wpływ polityki spójności na rozwój społeczno-gospodarczy Polski był jednoznacznie pozytywny. Fundusze europejskie oddziaływały już w istotnym stopniu na wzrost gospodarczy, aktywność inwestycyjną i rynek pracy w Polsce, a także na wewnętrzną i zewnętrzną równowagę gospodarki.

Silny pozytywny wpływ polityki spójności na rozwój społeczno-gospodarczy Polski odnotowany zostanie również w 2013 r. oraz w latach 2014-2015. Wykorzystanie środków UE przyspieszy proces konwergencji realnej gospodarki do krajów UE. Dzięki funduszom unijnym nastąpi przyspieszenie wzrostu PKB, w efekcie czego dalej będzie zmniejszał się dystans dzielący Polskę od wysoko rozwiniętych gospodarek UE. Zaczną ujawniać się efekty podażowe wywołane głównie przez akumulację kapitału publicznego. Fundusze UE wywołają również zauważalny wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia. Wynika to nie tylko z wielkości środków do wykorzystania, lecz również z kumulacji efektów wdrażania kolejnych programów, ujawniania się nowych płaszczyzn oddziaływania i efektów opóźnionych.

Zgodnie z wynikami modelowych badań ewaluacyjnych, największy wpływ polityki spójności na podstawowe wskaźniki rozwoju społeczno-gospodarczego Polski jest prognozowany w latach 2009-2015.

Produkt krajowy brutto

W okresie do końca 2012 r. wpływ polityki spójności na podniesienie tempa wzrostu i poziomu PKB następował głównie przez czynniki popytowe, tj. drogą zwiększenia popytu zagregowanego przez wykorzystanie środków z funduszy europejskich. Szacuje się, że dzięki wykorzystaniu tych środków tempo wzrostu PKB w 2012 r. było wyższe niż w scenariuszu bez funduszy UE od ok. 0,8 (model Hermin) do 1,1 pkt. proc. (EUImapctMod), a poziom PKB (w cenach bieżących) był wyższy o od 6,2 proc. (model EUImpactMod) do nawet 16,1 proc. (model Hermin). Napływ środków w kolejnych latach zaowocuje stabilnym wkładem funduszy w poziom wzrostu realnego PKB, który w większości okresów pozostanie dodatni. Wpływ funduszy na poziom PKB w ujęciu bezwzględnym będzie w całym analizowanym okresie pozytywny. W 2013 r. tempo wzrostu PKB będzie wyższe dzięki funduszom UE o 1,2 pkt. proc. (EUImapctMod) do 2,1 pkt. proc. (Hermin).

Ujemne wartości w analizowanej kategorii występujące w 2014 r., wynikające z symulacji modelu Hermin, są wynikiem ograniczenia wydatkowania środków finansowych w ramach polityki spójności, które przyczyni się do wystąpienia efektu bazy (wzrost w scenariuszu uwzględniającym fundusze EU odbywa się z wyższego poziomu niż w scenariuszu kontrfaktycznym), natomiast symulacje przedstawione na podstawie modelu EUImapctMod wskazują na jednoznacznie dodatni wpływ środków UE na tempo wzrostu PKB również w latach 2014-2015. W przypadku obu omawianych modeli średnioroczne tempo wzrostu PKB w okresie 2004-2015 jest o 0,7 pkt. proc. wyższe niż w przypadku scenariusza zakładającego brak dopływu środków unijnych.

W dłuższej perspektywie obok czynników popytowych zaczną się ujawniać także efekty podażowe, wywołane głównie przez akumulację kapitału publicznego i wsparcie dla akumulacji kapitału prywatnego, a co za tym idzie wzrost produktywności pracy2. W końcu analizowanego okresu (w 2015 r.) oddziaływanie polityki spójności na wartość PKB wyrażać się będzie jej poziomem wyższym o 8,1-17,5 proc.

Przyspieszenie wzrostu gospodarczego Polski dzięki środkom z funduszy europejskich sprawia, że stają się one coraz ważniejszym czynnikiem redukcji dystansu rozwojowego między Polską a UE. Szacowano, że w 2012 r. różnica w poziomie PKB Polski na 1 mieszkańca w stosunku do UE-27 była dzięki funduszom mniejsza o od 3,8 pkt. proc. (model EUImpactMod) do 4,3 pkt. proc. (model Hermin), a w 2015 r. ma być mniejsza o 5,0 pkt. proc. (w przypadku obu modeli), dzięki czemu Polska ma szansę osiągnąć poziom PKB per capita wynoszący ok. 70 proc. średniej unijnej.

Aktywność inwestycyjna

Finansowane środkami z UE nakłady infrastrukturalne oraz bezpośrednie wsparcie przedsiębiorstw znacząco przyczyniają się do ożywienia aktywności inwestycyjnej w Polsce, prowadząc do podniesienia tempa wzrostu nakładów brutto na środki trwałe oraz zwiększenia stopy inwestycji.

Zakłada się, że w wyniku polityki spójności nakłady brutto na środki trwałe były w 2012 r. o od 34,2 (model Hermin) do 36,6 proc. (EUImpactMod) wyższe niż w scenariuszu bez środków z funduszy europejskich, natomiast maksymalny wpływ na analizowaną kategorię wystąpi w 2013 r., kiedy nakłady te będą wyższe od 30,1 proc. (Hermin) do 40,9 proc. (EUImpactMod) Według przedstawionych prognoz średnio w okresie 2004-2015 nakłady brutto na środki trwałe były wyższe o 19,9 proc. (Hermin) 24,5 proc. (EUImpactMod) wyższe niż w scenariuszu bez funduszy UE.

W ujęciu realnym pozytywny wpływ funduszy na inwestycje jest nieco mniej oczywisty. W większości analizowanych lat dynamika realnych nakładów inwestycyjnych jest istotnie wyższa w scenariuszu z funduszami. Przyczyną pojedynczych spadków oraz ograniczonego wpływu w pozostałych okresach jest fakt, iż zmniejszenie transferów z UE powoduje częściowe ograniczenie zachęt inwestycyjnych rok wcześniej3, co może powodować zmniejszenie dynamiki inwestycji. Nie zmienia to faktu, że sam poziom nakładów inwestycyjnych pozostaje wyższy w scenariuszu z funduszami.

Wzrost inwestycji następuje jednocześnie ze wzrostem produktu krajowego brutto, więc ostateczny skutek dla stopy inwestycji pozostaje nieoczywisty. Symulacje pokazują, że zwiększenie inwestycji jest szybsze, czego efektem jest szacowane podniesienie stopy inwestycji w 2012 r. o 2,6-4,3 pkt. proc. w stosunku do scenariusza bez środków, a średnio w okresie 2004-2015 o 1,6-3,2 pkt. proc.

Struktura gospodarki

Finansowanie inwestycji z funduszy europejskich będzie również czynnikiem zmian sektorowej struktury gospodarki, wyrażających się wzrostem udziału sektora II (przemysł i budownictwo) w wartości dodanej brutto, przy spadku udziału sektora I (rolnictwo). Nieco mniej oczywisty jest wpływ polityki spójności na udział sektora III (usługi) w wartości dodanej brutto – według modelu EUImpactMod jej oddziaływania prowadzi do spadku udziału sektora w WDB w całym analizowanym okresie, podczas gdy model Hermin wskazuje na jego wzrost. W latach 2004-2012 oddziaływanie polityki spójności na zmiany sektorowej struktury gospodarki stopniowo rosło; w końcu tego okresu jej efektem było zwiększenie udziału sektora II w wartości dodanej brutto o 0,2-1,5 pkt. proc. W latach 2013-2015 wpływ ten będzie utrzymywał się na stabilnym poziomie 0,4-1,7 pkt. proc. (według odpowiednio EUImpactMod oraz modelu Hermin).

Rynek pracy

W latach 2004-2012 widoczny był pozytywny wpływ polityki spójności na rynek pracy, przy czym w przypadku obu omawianych modeli największe efekty występują w latach 2011-2015.

Na podstawie modelu EUImpactMod szacuje się, że wykorzystanie środków z funduszy europejskich doprowadziło w 2012 r. do wzrostu wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata o 3,5 pkt. proc., zwiększenia liczby pracujących o blisko 910 tys. osób i spadku stopy bezrobocia o 3,5 pkt. proc. w stosunku do scenariusza bez funduszy UE. Do 2015 r. oddziaływanie polityki spójności na rynek pracy ma wyrażać się zwiększeniem wskaźnika zatrudnienia o 3,9 pkt. proc. i redukcją stopy bezrobocia o około 2,4 pkt. proc. Dzięki funduszom UE liczba pracujących może być w 2015 r. o około 966 tys. osób wyższa niż bez środków z tych funduszy (w latach 2013-2014 liczba pracujących jest o ponad 1 milion osób wyższa).

Podobne wyniki przyniosły symulacje przeprowadzone na bazie modelu Hermin. Szacuje on, że w 2012 r. wskaźnik zatrudnienia był wyższy dzięki funduszom europejskim o 2,6 pkt. proc., liczba pracujących wzrosła o 693 tys., a stopa bezrobocia była o 3,9 pkt. proc. niższa. Według tego modelu lata 2012-2015 są okresem największego oddziaływania polityki spójności na rynek pracy.

Inflacja

Napływ funduszy europejskich oddziałuje w niewielkim stopniu na ceny towarów i usług konsumpcyjnych. Według modelu Hermin zasilające obieg gospodarczy środki UE zwiększają podaż pieniądza indukują średniookresowy impuls inflacyjny – w rezultacie średni poziom cen w okresie 2004-2015 jest o 0,6 pkt. proc. wyższy niż w przypadku scenariusza zakładającego brak tych środków. Natomiast model EUImpactMod wskazuje na neutralny efekt inflacyjny – w całym analizowanym okresie. Finanse publiczne

W długim okresie fundusze europejskie prowadzą do trwałej i istotnej poprawy stabilności finansów publicznych, mierzonej poziomem deficytu w relacji do PKB oraz relacją długu publicznego do PKB. Przez wszystkie lata analizowanego okresu polityka spójności wpływa pozytywnie na obie powyższe relacje. Jednak w krótkim okresie mogą stanowić przyczynę pogorszenia tego wskaźnika.

Z jednej strony jest to efektem stymulacji PKB przez środki finansowe polityki spójności, a z drugiej wiąże się z rozszerzaniem bazy podatkowej dzięki rozwojowi gospodarki, co prowadzi do poprawy wyniku sektora finansów publicznych, a w konsekwencji do ograniczenia przyrostu długu publicznego w relacji do PKB.

Według modelu EUImpactMod środki z funduszy europejskich w 2012 r. przyczyniły się do obniżenia deficytu sektora o 0,9 pkt. proc., podczas gdy według modelu Hermin o 2,0 pkt. proc. Największa skala pozytywnego wpływu środków UE na wartość relacji tego deficytu do PKB przewiduje się na 2013 r., kiedy będzie ona mniejsza od 1,1 pkt. proc. (EUImpactMod) do 2,5 pkt. proc. (Hermin) od scenariusza zakładającego brak napływu środków UE. Średniorocznie w okresie 2004-2015 analizowana relacja jest niższa dzięki tym środkom o 0,6-1,2 pkt. proc. Pozytywne efekty polityki spójności dla sektora finansów publicznych stanowią zatem swoistą nadwyżkę nad ich konsekwencjami związanymi z koniecznością pozyskania środków na współfinansowanie projektów otrzymujących wsparcie z UE.

W latach 2014-2015 pozytywny wpływ funduszy UE na analizowaną kategorię wynosi 0,8-2,1 pkt. proc.

Mniejszy w wyniku napływu środków z UE deficyt sektora publicznego przekłada się na poprawę relacji długu publicznego do PKB. Dodatkowo działa w tym kierunku umacnianie złotego spowodowane napływem funduszy europejskich, dzięki czemu dług nominowany w walutach obcych staje się niższy w wyrażeniu złotowym. W konsekwencji pozytywny wpływ polityki spójności na dług publiczny w relacji do PKB był szacowany w 2012 r. według modeli EUImpactMod i Hermin na odpowiednio 3,5-8,5 pkt. proc. Największy wpływ prognozowany jest na rok 2013, kiedy to omawiana relacja będzie niższa o od 4,3 do 10,2 pkt. proc. W okresie 2004-2015 wpływ ten będzie wynosił średnio od 2,3 pkt. proc. (EUImpactMod) do 5,1 pkt. proc. (Hermin)

Równowaga zewnętrzna

Dokonana za pomocą modeli makroekonomicznych ocena oddziaływania polityki spójności na stan równowagi zewnętrznej gospodarki Polski, mierzonej relacją salda obrotów bieżących do PKB, prognozuje negatywny wpływ w latach 2004-2015. Oddziaływanie funduszy na wysokość tego wskaźnika odbywa się dwoma podstawowymi kanałami. Po pierwsze, wykorzystanie funduszy prowadzi do wzrostu PKB, a więc ceteris paribus do poprawy relacji ujemnego salda obrotów bieżących do PKB. Po drugie, fundusze wpływają bezpośrednio na wolumeny eksportu i importu. Napływ funduszy powoduje bezpośredni wzrost importu (np. zakupy maszyn i urządzeń finansowanych z dotacji). Rośnie również względna opłacalność sprzedaży na rynku krajowym w porównaniu z eksportem, co prowadzi do jego zmniejszenia. W 2012 r. skala oddziaływania na saldo obrotów bieżących wynosiła według modelu EUImpactMod 0,6 pkt. proc., a w okresie 2013-2015 wzrośnie do 0,7 pkt. proc. W dłuższym horyzoncie czasowym (od 2014 r.) można oczekiwać pozytywnego oddziaływania na eksport, przy rosnącym wpływie na import. W okresie 2004-2015 średnioroczny wpływ funduszy UE na analizowaną wartość wynosi 0,4 pkt. proc.

Na znacznie większą skalę negatywnego oddziaływania na saldo obrotów bieżących wskazują wyniki modelu Hermin, według którego w 2012 r. relacja salda obrotów bieżących do PKB była o 1,8 pkt. proc. wyższa niż w scenariuszu zakładającym brak napływu środków UE. Według tego modelu największa skala negatywnego wpływu funduszy na analizowaną kategorię (2,7 pkt. proc.) przewidywana jest w 2013 r., natomiast średniorocznie w okresie 2004-2015 wpływ ten wynosi 1,2 pkt. proc.

Jak już wyżej wspomniano, napływ środków z UE, powodujący wzrost popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego pobudza wzrost importu, podczas gdy po stronie eksportu efekty poprawy konkurencyjności gospodarki mogą być niwelowane przez następstwa aprecjacji złotego. Według symulacji zarówno modelu EUImpactMod, jak i Hermin efekt dużego zwiększenia importu utrzymuje się przez cały analizowany okres, bowiem cały czas do kraju napływają nowe fundusze, których część wraca za granicę w postaci dodatkowego importu. Symulacje modelu EUImpactMod wskazują, że w 2012 r. eksport (wartość w EUR) był niższy od notowanego w scenariuszu bazowym o 0,5 proc., natomiast import wyższy o 6,2 proc. Analogiczne wyliczenia modelu Hermin wskazują na wpływ odpowiednio 11,6 proc. w przypadku eksportu, oraz 11,5 proc. w odniesieniu do importu. Według modelu Hermin największa skala (15,5 proc.) wpływu funduszy na poziom eksportu zostanie odnotowana w 2013 r., w którym zwiększenie krajowych mocy wytwórczych jest na tyle duże (ze względu na oddziaływanie funduszy), że umożliwia jednoczesne zaspokojenie większego popytu krajowego oraz zwiększenie eksportu.

Wpływ polityki spójności na poziomie regionalnym

Realizacja polityki spójności przyczynia się nie tylko do zmniejszenia dystansu Polski względem średniego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego krajów UE-27, ale również do ograniczenia procesów zróżnicowań wewnętrznych. Dystans w poziomie rozwoju gospodarczego dzielącego polskie regiony od średniej UE-27 będzie nadal stopniowo się zmniejszał.

Równocześnie proces konwergencji będzie zachodził nierównomiernie w wymiarze terytorialnym. Zróżnicowane tempo wzrostu regionów będzie przyczyniać się do dalszego pogłębienia międzyregionalnych dysproporcji w poziomie rozwoju. Tym, co stanowi i będzie stanowiło przeciwwagę dla tego procesu, są fundusze unijne – środki dostępne w ramach polityki spójności pozwolą częściowo powstrzymać proces różnicowania regionów. Wynika to głównie z faktu z reguły silniejszego ich oddziaływania w województwach uboższych niż w województwach lepiej rozwiniętych, ale także z faktu kierowania do tych regionów największych funduszy w ujęciu per capita.

Choć tym, co najbardziej determinuje skalę wpływu polityki spójności na rozwój, jest przede wszystkim wielkość środków, to jednak dużą rolę odgrywają także inne czynniki, jak np. wewnętrzne potencjały regionów oraz stopień dopasowania struktury funduszy do ich potrzeb. W latach 2004-2012 najmniejszą skalę oddziaływania zaobserwowano w województwach rozwiniętych – wielkopolskim, małopolskim oraz dolnośląskim, a największą w województwach stosunkowo mniej rozwiniętych – świętokrzyskim, podkarpackim i warmińsko-mazurskim. Relatywnie wysokie oddziaływanie miało także miejsce w województwie mazowieckim, wynika to z jednej strony z faktu wysokiego, sumarycznego poziomu finansowania i wysokiej zdolności do absorpcji środków, z drugiej ze specyfiki tego województwa, w którym znajdują się urzędy centralne korzystające dużych projektów. W dłuższym okresie interwencje finansowe ze środków unijnych najsilniej przełożą się na rozwój Polski wschodniej.

Wpływ funduszy unijnych

Niezwykle istotną płaszczyzną oddziaływania polityki spójności na rozwój gospodarczy polskich regionów jest wpływ funduszy unijnych na procesy konwergencyjne pomiędzy regionami a średnim poziomem rozwoju UE-27. Przeprowadzone badania wskazują, że wykorzystanie funduszy unijnych pomaga wszystkim polskim regionom zbliżyć się do poziomu rozwoju UE-27 mierzonego PKB per capita w ujęciu PPS.

Wyniki są zróżnicowane w zależności od wykorzystanego modelu. Modele wskazują na największe oddziaływanie polityki spójności średnio w okresie 2004-2015 w województwie warmińsko-mazurskim i mazowieckim. Silny wpływ polityki spójności będzie notowany także w pomorskim, zachodniopomorskim i lubuskim.

Według modelu Hermin stosunkowo niski wpływ obserwowany jest w dwóch regionach Polski wschodniej – podlaskim i lubelskim. Wszystkie modele wskazują na relatywnie niski wpływ w województwie kujawsko-pomorskim i opolskim. Model EUImpactMod z kolei wskazuje na nieco wyższe oddziaływanie polityki spójności w regionach Polski wschodniej, a najniższy wpływ jest notowany w wielkopolskim i śląskim.

Oddziaływanie funduszy na regionalne dynamiki PKB w cenach bieżących średnio w okresie 2004-2015 jest pozytywne we wszystkich województwach, choć dość zróżnicowane. Wszystkie modele wskazują na największe oddziaływanie polityki spójności na dynamikę PKB w warmińsko-mazurskim, świętokrzyskim i podkarpackim.

Według wszystkich modeli najmniejsze oddziaływanie będzie miało miejsce w województwach: wielkopolskim, dolnośląskim i opolskim.

Aktywność inwestycyjna

Ważnym czynnikiem warunkującym rozwój regionów są nakłady inwestycyjne. Tutaj również występuje duże zróżnicowanie w dwóch wymiarach: pomiędzy Polską wschodnią a środkową i południową oraz na linii obszary metropolitalne – obszary pozametropolitalne. Regiony wyżej rozwinięte i obszary metropolitalne nadal będą przyciągały zdecydowanie większy kapitał inwestowany w usługach, ale także w przemyśle, z uwagi na usytuowanie na tych obszarach w większości działalności bardziej złożonej, o wyższej wartości dodanej i większym udziale kadr wysoko kwalifikowanych. Niemniej jednak akumulacja kapitału fizycznego oraz efekty zewnętrzne wynikające z rozwoju infrastruktury publicznej mają na celu zwiększenie konkurencyjności najsłabszych regionów. Struktura tematyczna wsparcia unijnego oraz mechanizm alokacji sprzyjają zwiększeniu się poziomu inwestycji szczególnie w regionach najsłabiej rozwiniętych, w tym w 5 województwach Polski wschodniej.

Wszystkie modele wskazują na największe oddziaływanie polityki spójności na nakłady inwestycyjne w województwach: warmińsko-mazurskim, podkarpackim, świętokrzyskim i lubelskim. Najmniejszy wpływ notowany będzie w wielkopolskim, małopolskim, a także mazowieckim i dolnośląskim.

Rynek pracy

W kolejnych latach w regionach będą zachodziły powolne, jednak pozytywne, zmiany na rynku pracy. Wskaźnik zatrudnienia będzie stopniowo rosnąć, a stopa bezrobocia zmniejszać się, jednak zmiany te będą, podobnie jak PKB, zróżnicowane terytorialnie. Wykorzystanie funduszy unijnych wpłynie na wzrost wskaźnika zatrudnienia i obniżenie stopy bezrobocia w przypadku wszystkich regionów.

Wszystkie modele wskazują na największe oddziaływanie na wskaźnik zatrudnienia średnio w okresie 2004-2015 w województwach: warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim, podkarpackim i lubuskim, jednak szacowana skala wpływu jest różna. Najniższy wpływ notowany jest w wielkopolskim, małopolskim i opolskim.

W przypadku stopy bezrobocia największy wpływ notowany jest w województwach: warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim i lubuskim, a najniższy – w wielkopolskim.

Przypisy:

1. Prezentowane wyniki wykorzystują najnowsze badania, przeprowadzone w maju 2013 r.
2. Według symulacji modelu Hermin w 2012 r. wykorzystanie środków z funduszy europejskich doprowadziło do zmniejszenia różnicy między wydajnością pracy w Polsce i średnią dla UE-27 o 1,7 pkt. proc., a w 2015 r. efekt ten ma wynieść 2,2 pkt. proc. Nieco odmienne wyniki przynosi model EUImpactMod, wg którego w 2012 r. różnica między wydajnością pracy w Polsce i średnio w UE-27 była o 0,1 pkt. proc. niższa niż w przypadku scenariusza zakładającego brak funduszy UE, podczas gdy w 2015 r. fundusze te przyczynią się do zmniejszenia omawianej różnicy o 1 pkt. proc.
3. Impuls do zwiększenia nakładów inwestycyjnych pojawia się wcześniej niż transfer środków będący zwrotem poniesionych nakładów.

Źródła:

1. Ocena wpływu realizacji polityki spójności na kształtowanie się wybranych wskaźników makroekonomicznych na poziomie krajowym i regionalnym za pomocą ilościowego modelu ekonomicznego – symulacje modelu EUImpactModIV, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa, maj 2013.
2. Ocena wpływu realizacji polityki spójności na kształtowanie się wybranych wskaźników makroekonomicznych na poziomie krajowym i regionalnym za pomocą modeli makroekonomicznych Hermin, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego, maj 2013.