Prawo i aspekty legislacyjne: Status prawny wierzyciela rzeczowego w postępowaniu upadłościowym – od 1 stycznia 2016 roku

Udostępnij Ikona facebook Ikona LinkedIn Ikona twitter

fn.2015.k4.foto.034.400xUpadłość partnera gospodarczego prowadzi do komplikacji różnych relacji prawnych. W niniejszym artykule zostaną przedstawione najistotniejsze konsekwencje ogłoszenia upadłości kontrahenta wierzyciela rzeczowego po nowelizacji prawa upadłościowego i naprawczego, przyjętej ustawą Prawo restrukturyzacyjne z dnia 15 maja 2015 r. (PR), która wchodzi w życia z dniem 1 stycznia 2016 roku. Sytuacja wierzyciela rzeczowego w postępowaniu restrukturyzacyjnym będzie przedmiotem odrębnego artykułu.

Paweł Kuglarz

Nowelizacja z 2015 r. w znaczący sposób zmienia ustawę Prawo upadłościowe i naprawcze, wyłączając z niej m.in. cały dział poświęcony postępowaniu naprawczemu, dzieląc jednocześnie ustawę na dwa oddzielne akty, tj. ustawę Prawo upadłościowe oraz ustawę z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne. Nowelizacja składa się więc z:

  • nowej ustawy Prawo restrukturyzacyjne (PR), regulującej postępowania restrukturyzacyjne mające na celu zawarcie układu
  • nowelizacji ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze wraz ze zmianą tytułu na Prawo upadłościowe (PU), regulującej procedury upadłościowe, w tym upadłości konsumenckiej 1
  • wprowadza również szereg zmian w innych aktach prawnych.

Do najistotniejszych zmian, poza rozdzieleniem procedury restrukturyzacyjnej i naprawczej od postępowania upadłościowego, zaliczyć można m.in. wprowadzenie czterech postępowań restrukturyzacyjnych, zmianę definicji dłużnika niewypłacalnego i zagrożonego niewypłacalnością, zmianę zasad wynagradzania nadzorców sądowych i zarządców oraz utworzenie Centralnego Rejestru Restrukturyzacji i Upadłości. Do zmian o charakterze rewolucyjnym zaliczyć trzeba zrównanie wierzytelności publiczno-prawnych i prywatnych w kategoriach zaspokojenia.

1. Nowa definicja niewypłacalności

Prawo restrukturyzacyjne wprowadza nowe pojęcie tzw. dłużnika zagrożonego niewypłacalnością definiując, iż za takiego będzie uznany dłużnik,którego sytuacja ekonomiczna wskazuje, że w niedługim czasie może stać się niewypłacalny (art. 6 ust. 3 PR).

Dotychczasowy przepis art. 11 PUiN wskazujący, iż „dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań. otrzymał brzmienie wskazujące, iż „dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utraci zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych”. Domniemywa się, iż dłużnik utracił tę zdolność, jeżeli opóźnienie w wykonywaniu zobowiązań pieniężnych przekracza 3 miesiące

„Dłużnik będący osobą prawną, albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający 24 miesiące” (z zastrzeżeniem opisanym w ust. 3 i 4 art. 11 PU).2 Dotychczas ustawodawca nie określał, jak długo taki stan niewypłacalności powinien trwać. Ten przepis oznacza, że dłużnika będącego osobą prawną uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. W konsekwencji, w niektórych skrajnych przypadkach, skutkować będzie wydłużeniem procedury zmierzającej do uznania dłużnika niewypłacalnym3.

Na szczególną uwagę zasługuje również wydłużenie terminu do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 21 PU). Dotychczasowy termin dwóch tygodni wydłużony został do 30 dni. Jednocześnie złagodzono rygor odpowiedzialności za szkody wyrządzone wskutek niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w przypadku, jeżeli dłużnik wykaże, że w tym terminie otwarto postępowanie restruktury zacyjne, albo zatwierdzono układ w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu.

Paweł Kuglarz
Partner Wolf Theiss, członek zespołu ds. nowelizacji prawa upadłościowego przy Ministrze Sprawiedliwości, członek Komitetu Wykonawczego Insol Europe, wiceprzewodniczący sekcji prawa upadłościowego Instytutu Allerhanda, członek zarządu Fundacji na Rzecz Kredytu Hipotecznego

2. Centralny Rejestr Restrukturyzacji i Upadłości

Dla wierzyciela niezwykle istotny jest szybki dostęp do pełnej informacji o swoim kontrahencie. Umożliwi to centralny rejestr restrukturyzacji i upadłości. Ogólne założenia zawarte zostały w art. 5 PR, który wskazuje, iż służyć ma on zamieszczaniu i obwieszczaniu postanowień, zarządzeń, dokumentów i informacji dotyczących prowadzonych postępowań restrukturyzacyjnych oraz upadłościowych, udostępnianiu informacji, składaniu pism i dokumentów oraz dokonywaniu doręczeń, organizowaniu pracy sądów restrukturyzacyjnych i upadłościowych oraz udostępnianiu wzorów pism i dokumentów. Ustawa jednoznacznie wskazuje, iż zamieszczane w nim będą m.in. plany restrukturyzacyjne (art. 10 ust. 3 PR), jak i spisy wierzytelności oraz spisy wierzytelności spornych (art. 88 ust. 1 PR).

Centralny Rejestr Restrukturyzacji i Upadłości (dalej CRRU) tworzy się w celu usprawnienia postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych, ułatwienia dostępu do informacji o tych postępowaniach, usprawnienia komunikacji między organami tych postępowań i ich uczestnikami oraz obniżenia kosztów postępowań związanych z obowiązkiem dokonywania ogłoszeń i obwieszczeń. CRRU będzie prowadzony w systemie teleinformatycznym, administrowanym i udostępnianym przez Ministra

Sprawiedliwości i będzie pełnił następujące funkcje:

  1. funkcję rejestru,
  2. funkcję informacyjną,
  3. funkcję komunikacyjną (doręczania pism i innych dokumentów),
  4. funkcję portalu orzeczniczego.

3. Zaspokojenie wierzyciela w postępowaniu upadłościowym

3.1. Zakres uprawionych do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego

Zgodnie z dotychczasowym brzmieniem art. 20 PUiN, wniosek o ogłoszenie upadłości mógł zgłosić dłużnik lub każdy z jego wierzycieli. Na tym tle pojawiła się wątpliwość, czy także wierzyciel hipoteczny jest uprawniony do takiego wniosku. Sąd Najwyższy w uchwale z czerwca 2014 roku rozstrzygnął tę wątpliwość na korzyść wierzyciela rzeczowego. W świetle tego orzeczenia wierzyciel hipoteczny niebędący wierzycielem osobistym dłużnika jest uprawniony do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie jego upadłości4. Kwestia ta wywołała liczne kontrowersje. Po pierwsze, z wykładni gramatycznej wynika, że wierzycielem jest tylko taka osoba, której przysługuje wierzytelność, a nie inne prawo czy roszczenie. Pojęcie wierzyciela obejmuje więc wierzycieli osobistych upadłego oraz m.in. osoby uprawione z tytułu hipoteki, których upadły nie jest dłużnikiem jedynie rzeczowym. Wierzycielem w rozumieniu ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze nie jest natomiast osoba uprawniona z tytułu hipoteki, jeżeli upadły nie jest jednocześnie odpowiedzialny za dług osobiście.

Co więcej, wierzyciel hipoteczny nie może zaspokoić się z funduszów masy upadłości, a jedynie z sum uzyskanych ze zbycia rzeczy i praw obciążonych rzeczowo – art. 336 PUiN. Uprawnienie osoby trzeciej z masy upadłości, ale nie z funduszów masy upadłości, ma swe źródło w prawach bezwzględnie obowiązujących, takich jak np. hipoteka czy zastaw. W takim przypadku gwarancją zaspokojenia osoby trzeciej nie jest cały majątek upadłego, lecz oznaczony przedmiot majątku, np. nieruchomość, na którym ciąży prawo wierzyciela rzeczowego. Orzeczenie wzbudziło na tyle silne kontrowersje, że ustawodawca zdecydował się na uregulowanie wprost tego, kto posiada legitymację do wszczęcia postępowania. Zgodnie z art. 20, wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić dłużnik lub wierzyciel osobisty. Tym samym nastąpiło wyłączenie legitymacji wierzyciela wyłącznie rzeczowego do złożenia takiego wniosku.

Z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego (art. 61 PUiN/PU). W skład masy upadłości wchodzi majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez niego w toku postępowania

3.2. Uwagi ogólne na tle sposobu zaspokojenia wierzycieli rzeczowych po ogłoszeniu upadłości

Systemową zasadą prawa cywilnego jest uregulowanie sposobu zaspokojenia wierzycieli rzeczowych, uprawnionych z tytułu przysługujących im zabezpieczeń w drodze postępowania egzekucyjnego. Wszelkie odstępstwa od wymienionej zasady, takie jak przejęcie przedmiotu zabezpieczenia lub sprzedaż w drodze aukcji, bądź przetargu, mogą wynikać jedynie z regulacji ustawy. Odmienny od tego reżim przymusowej realizacji roszczeń wierzycieli wprowadza ogłoszenie upadłości dłużnika, którego bezpośrednim skutkiem jest zawieszenie prowadzonych z majątku upadłego egzekucji dotyczących wierzytelności objętych masą upadłości, co tym samym pozbawia wierzycieli możliwości samodzielnego ich dochodzenia. Zawieszone postępowania podlegają umorzeniu z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Ustawa w sposób wyraźny reguluje tu kwestię prymatu postępowania upadłościowego nad egzekucyjnym (art. 146 PUiN)5.

W nowelizacji z 2015 r. zmieniony art. 146 ust. 2 PU doprecyzowuje dodatkowo, iż: „sumy uzyskane ze sprzedaży w postępowaniu egzekucyjnym składników majątkowych obciążonych rzeczowo traktuje się w postępowaniu upadłościowym jak sumy uzyskane z likwidacji obciążonych rzeczowo składników masy upadłości”.

Także w stosunku do wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo prawo upadłościowe ogranicza ich uprawnienia do samodzielnej realizacji zabezpieczenia rzeczowego i poddaje proces zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia ogólnemu reżimowi postępowania upadłościowego. Składniki majątkowe zabezpieczone zastawniczo, bądź zabezpieczone przewłaszczeniem na zabezpieczenie, podlegają włączeniu do masy upadłości. Wierzycielom rzeczowym ustawa przyznaje jednak swoiste dla prawa upadłościowego – prawa odrębności.

Konsekwencją ogłoszenia upadłości, wraz z którą następuje przekształcenie majątku upadłego w masę upadłości, jest obowiązek uwzględnienia w sporządzanym w tej dacie spisie inwentarza wszystkich składników majątkowych wchodzących do masy. Spis inwentarza dokonywany jest w oparciu o księgi rachunkowe upadłego, dokumenty poświadczające przysługujące mu bezspornie prawa6 oraz z uwzględnieniem faktycznego stanu posiadania rzeczy przez upadłego7. Masa upadłości stanowi substrat dla zaspokojenia roszczeń wszystkich wierzycieli upadłego. Jakkolwiek nawet na gruncie upadłości zróżnicowany jest status wierzycieli i ich uprawnienia w zakresie sposobu dochodzenia zaspokojenia.

3.3. Zakaz obciążania masy upadłości

Po ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników masy upadłości hipoteką w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości (art. 81 ust. 1 PUiN/PU).

Nowe prawo upadłościowe przewiduje zakaz ustanowienia na składnikach masy upadłości hipoteki przymusowej i zastawu skarbowego, także dla zabezpieczenia wierzytelności powstałej po ogłoszeniu upadłości (art. 81 ust. 1a PU). Wyjątek dotyczy sytuacji, kiedy wniosek o wpis hipoteki został złożony co najmniej na 6 miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 81 ust. 2 PUiN/PU). Wpis w księdze wieczystej lub rejestrze, dokonany z naruszeniem art. 81, podlega wykreśleniu z urzędu (art. 82 PUiN/PU).

3.4. Bezskuteczność hipoteki

Hipoteka ustanowiona przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości może być uznana za bezskuteczną wobec masy upadłości. Dotyczy to sytuacji, gdy:

  • upadły nie był dłużnikiem osobistym zabezpieczonego wierzyciela
  • hipoteka została ustanowiona w ciągu 1 roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości
  • w związku z jej ustanowieniem upadły nie otrzymał żadnego świadczenia lub świadczenie niewspółmiernie niskie do wartości hipoteki.

Obejmuje to sytuacje, w których upadły zabezpieczył hipoteką na swojej nieruchomości dług innej osoby lub podmiotu, czyli np. wtedy, gdy kto inny jest kredytobiorcą, a kto inny udzielił zabezpieczenia w postaci hipoteki.

Wówczas sędzia-komisarz, na wniosek syndyka, uzna hipotekę za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości. Ponadto hipoteka zostanie uznana za bezskuteczną bez względu na wysokość świadczenia otrzymanego przez upadłego, jeżeli hipoteka ustanowiona została na 1 rok przed ogłoszeniem upadłości i zabezpiecza długi następujących osób najbliższej rodziny lub powiązanych gospodarczo.8

3.5. Obciążanie majątku upadłego

W postępowaniu obejmującym likwidację majątku upadłego czynność polegająca na zaciągnięciu pożyczki lub kredytu oraz obciążenie majątku ograniczonymi prawami rzeczowymi wymaga zezwolenia rady wierzycieli (art. 206 ust. 1 pkt 4 PUiN/PU). Jeżeli czynność musi być dokonana niezwłocznie i dotyczy wartości nieprzewyższającej 10 tys. zł, syndyk (nadzorca sądowy, albo zarządca) może ją wykonać bez zezwolenia rady (art. 206 ust. 2 PUiN/PU).

Nowelizacja z 2015 r. ułatwia sprzedaż ruchomości, wierzytelności oraz innych praw, których wartość nie przekracza równowartości 50 000 zł bez zezwolenia rady wierzycieli (art. 206 ust. 3, 4 PU), jednocześnie zabezpiecza prawa dłużnika, wprowadzając ust. 5 powołanego przepisu: wpis obciążenia majątku upadłego ograniczonym prawem rzeczowym w księdze wieczystej lub rejestrze, dokonany bez zezwolenia wymaganego zgodnie z ust. 1, podlega wykreśleniu z urzędu. Podstawą wykreślenia jest prawomocne postanowienie sędziego-komisarza stwierdzające niedopuszczalność wpisu. Na postanowienie sędziego-komisarza przysługuje zażalenie (art. 206 ust. 5 PU).

4. Zgłaszanie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym

Nowelizacja z 2015 r. nie wprowadziła modyfikacji w zakresie zgłaszania wymienionych w art. 236 ust. 2 wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo „hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym, hipoteką morską lub przez inny wpis w księdze wieczystej lub rejestrze okrętowym”9. Nie wymagają zgłoszenia tylko roszczenia ze stosunku pracy umieszczane na liście wierzytelności z urzędu (art. 237 PUiN/PU).

Na tle art. 236 ust. 2 w zw. z art. 70 10 może powstać pytanie o konieczność zgłoszenia wierzytelności zabezpieczonej np. przewłaszczeniem na zabezpieczenie, do którego ustawodawca nakazał stosować odpowiednio przepisy dotyczące zastawu i wierzytelności zabezpieczonych zastawem. Przepis przewiduje, iż w razie braku zgłoszenia wierzytelności zabezpieczonej wymienionymi prawami rzeczowymi, będą one umieszczone na liście wierzytelności z urzędu. Oczywiście, praktyczna ostrożność nakazuje w każdej sytuacji dokonanie zgłoszenia, więc pytanie może się dopiero okazać istotne przy przypadkowym braku zgłoszenia.

W zgłoszeniu wierzytelności zabezpieczonej prawami o charakterze rzeczowym i powierniczym należy dokładnie scharakteryzować zabezpieczenie, ...

Artykuł jest płatny. Aby uzyskać dostęp można:

  • zalogować się na swoje konto, jeśli wcześniej dokonano zakupu (w tym prenumeraty),
  • wykupić dostęp do pojedynczego artykułu: SMS, cena 5 zł netto (6,15 zł brutto) - kup artykuł
  • wykupić dostęp do całego wydania pisma, w którym jest ten artykuł: SMS, cena 19 zł netto (23,37 zł brutto) - kup całe wydanie,
  • zaprenumerować pismo, aby uzyskać dostęp do wydań bieżących i wszystkich archiwalnych: wejdź na BANK.pl/sklep.

Uwaga:

  • zalogowanym użytkownikom, podczas wpisywania kodu, zakup zostanie przypisany i zapamiętany do wykorzystania w przyszłości,
  • wpisanie kodu bez zalogowania spowoduje przyznanie uprawnień dostępu do artykułu/wydania na 24 godziny (lub krócej w przypadku wyczyszczenia plików Cookies).

Komunikat dla uczestników Programu Wiedza online:

  • bezpłatny dostęp do artykułu wymaga zalogowania się na konto typu BANKOWIEC, STUDENT lub NAUCZYCIEL AKADEMICKI