„Państwo wrogiem przedsiębiorcy?” – Oby nie powtórzył się Układ Zamknięty

W ciągu trzech lat odbyło się również kilka innych spotkań, m.in.: 7 lutego 2011 r. – „Wymiar sprawiedliwości przyjazny przedsiębiorcy?” oraz 14 września 2011 r. – „Co mogą służby?” w trakcie których poczynionych zostało wiele ustaleń. Podczas konferencji 22 kwietnia oceniliśmy co od tego czasu udało się naprawić, a które problemy pozostają aktualne.

W konferencji wzięli udział:

Organizatorzy:

Marek Goliszewski – prezes Business Centre Club
Prof. Leszek Balcerowicz – przewodniczący Rady Forum Obywatelskiego Rozwoju
Danuta Przywara – prezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka

Paneliści:

Jarosław Gowin – minister sprawiedliwości,
Paweł Wojtunik – minister, szef Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
Krzysztof Kwiatkowski – poseł RP, przewodniczą cy Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach Sejmu RP, b. minister sprawiedliwości i prokurator generalny,
Dr Bogusław Michalski – dyrektor Departamentu Postępowania Przygotowawczego Prokuratury Generalnej
Ryszard Kalisz – poseł RP, przewodniczący Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, b. minister spraw wewnętrznych i administracji
Dr Janusz Steinhoff – ekspert BCC i KIG, b. wicepremier i minister gospodarki,
Andrzej Kalwas – ekspert KIG, Kalwas i Wspólnicy Kancelaria Radców Prawnych, były minister sprawiedliwości,
Prof. Jerzy Stępień – prodziekan Wydziału Prawa Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego, b. sędzia Trybunału Konstytucyjnego,
Jacek Skonieczny – z-ca dyrektora Departamentu Kontroli Skarbowej Ministerstwa Finansów
Mec. Mikołaj Pietrzak – przewodniczący Komisji Praw Człowieka przy NRA
Kamilla Dołowska – dyrektor Zespołu Prawa Cywilnego, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich
Andrzej Naperty – zastępca dyrektora Biura Służby Kryminalnej Komendy Głównej Policji
Mł. Insp. Mirosław Karaś – naczelnik Wydziału Biura Kontroli
Barbara Grabowska – koordynator monitoringu procesu legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości HFPC, [moderator panelu]
Łukasz Bernatowicz – ekspert prawny BCC, [moderator panelu]

Państwo wrogiem przedsiębiorcy?

W załączeniu sondaż przeprowadzony wśród przedsiębiorców nt. wymiaru sprawiedliwości, poniżej komentarz do Apelu do rządzących z 31 marca 2010 r. wystosowanego przez BCC, KIG, FOR i HFPC:

1. Mamy nadzieję, że w przyszłości jakiekolwiek zatrzymania, czy też inne czynności w toku postępowania karnego, będą dokonywane z daleko posuniętą ochroną godności oraz prywatności osoby zatrzymywanej.

Zatrzymania szczególnie wzbudzające największe zainteresowanie społeczeństwa, nadal naruszają prywatność osoby zatrzymanej. Szczególnie w sytuacjach, gdy  media wiedzą o zatrzymaniu w chwili jego dokonywania i relacjonują jego przebieg. Informacje te najczęściej pochodzą od sam ych organów ścigania, takie działanie budzi niepokój. Jawność postępowania często jest wykorzystywana przez media, co doprowadza do skrajnej formy nazbyt szerokiego informowania opinii publicznej, skutkiem czego wyrządza więcej szkód niż przynosi korzyści. Przykład:

1. Amber Gold
2. Weronika Marczuk- Pazura

2. Apelujemy do prokuratorów o występowanie do sądów z wnioskami o tymczasowe aresztowanie tylko w uzasadnionych przypadkach oraz o rozważanie w każdym przypadku, czy nie byłob y bardziej właściwe zastosowanie innych środków zapobiegawczych. Z kolei do sądów apelujemy o wnikliwą analizę przedkładanych wniosków o zastosowanie tymczasowego aresztowania oraz o dokładne weryfikowanie argumentów przytaczanych przez prokuratorów przy wnioskowaniu o zastosowanie tego środka.

Źródło: tekst informacji Prokuratora Generalnego z 2011r. oraz tekst informacji Prokuratora Generalnego z 2012 r.

Odsetek uwzględnianych przez sąd wniosków prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania pozostaje stabilny. W ostatnich trzech latach  wynosił on odpowiednio 89,4 %, 89,8 % i znów 89,4 %. Zmniejsza się natomiast liczba osób, wobec których orzekane jest tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym. W latach 2009-11 było to odpowiednio: 24 967, 23 060 i 22 748 podejrzanych. W tym roku zastosowano tymczasowe aresztowanie wobec 9 024 osób. W 2012 r. prokuratorzy skierowali do sądu łącznie 22 330 wniosków o zastosowanie tymczasowego (o 3 122 mniej niż w 2011 r.). Jednocześnie w niewielkim zakresie spadła z 89,4% do 88,6% skuteczność złożonych wniosków w przedmiocie tymczasowego aresztowania. W podanym okresie łącznie wobec 19 786 podejrzanych sąd zastosował środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania (o 2 962 mniej niż w 2011 r.). Zauważalna jest zatem stała tendencja spadkowa.

Zamiast tymczasowego aresztowania częściej stosowane są wolnościowe środki zapobiegawcze. W 2010 r. prokuratorzy wydali łącznie 56 388 postanowień o zastosowaniu innych niż tymczasowe aresztowanie środków zapobiegawczych, w 2011 r. takich decyzji było natomiast 59 307. Porównanie liczby decyzji w przedmiocie poszczególnych środków zapobiegawczych wydanych w latach 2010 i 2011 wygląda następująco: poręczenia majątkowe rok 2010 – 13 940, rok 2011 – 14 358 podejrzanych, dozór Policji rok 2010 – 33 028, rok 2011 – 34 918 podejrzanych, zakaz opuszczania kraju rok 2010 – 8 362, rok 2011 – 8 508 podejrzanych. W 2012 r. zastosowano łącznie 54 848 innych niż tymczasowe aresztowanie środków zapo biegawczych, w tym poręczenia majątkowe wobec 12 414 podejrzanych, dozór Policji wobec 32 190 podejrzanych, zakaz opuszczania kraju wobec 7 855 podejrzanych (w tym w 1580 przypadkach, połączony z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy). Można więc zauważyć zjawisko sięgania przez prokuratorów alternatywnie po środki zapobiegawcze, inne niż tymczasowe aresztowanie, w tym również po bardzo skuteczne poręczenie majątkowe.

3. W przypadku tymczasowego aresztowania apelujemy o stworzenie przedsiębiorcom możliwości przekazania prowadzenia bieżących spraw wskazanych przez nich osobom, tak aby zastosowanie środka zapobiegawczego nie odbiło się negatywnie na funkcjonowaniu podmiotów gospodarczych.

Tymczasowo aresztowany może udzielić pełnomocnictwa do prowadzenia spraw przedsiębiorstwa, w jego imieniu – tutaj problem nie istnieje.

4. Apelujemy o racjonalne stosowanie innych środków zapobiegawczych, a szczególnie ustalanie wysokości poręczeń majątkowych w rozsądnej wysokości oraz o stosowanie tylko w ostateczności zabezpieczeń majątkowych. Apelujemy także o uwzględnianie poręczeń wystawianych na rzecz przedsiębiorców przez organizacje ich zrzeszające lub przez wybitnych p rzedstawicieli biznesu.

Raport Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości z 2011 r:
95,2 % poręczeń majątkowych jest stosowanych w postępowaniu przygotowawczym, przy czym 74,2 % połączonych było z innymi środkami zapobiegawczymi.

Wysokość poręczenia majątkowego – dane ogólne, nie dotyczące wyłącznie przedsiębiorców.

W 2012 r. wydano łącznie 67 181 postanowień o zabezpieczeniu majątkowym, o 11 346 mniej niż w 2011 r. Łączna wartość faktycznie zabezpieczonego mienia na poczet kar i środków karnych o charakterze majątkowym oraz roszczeń odszkodowawczych była jednak wysoka i wyniosła 373 953 704 zł, o 9 697 305 zł więcej niż w 2011 r.

5. Apelujemy o szczególnie wnikliwe wyjaśnianie wszelkich przypadków nadużycia władzy czy lekceważenia obowiązków, a kiedy jest to uzasadnione apelujemy o konsekwentne prowadzenie postępowań dyscyplinarnych oraz karnych wobec osób winnych tym naruszeniom.

Zgodnie z raportem Prokuratury Generalnej z 2011 r.:

W 2011 roku do Sądu Dyscyplinarnego wpłynęło 80 spraw (wobec 77 spraw w 2010 roku), załatwiono w tym czasie 80 spraw (wobec 87 spraw w 2010 roku). Sposób załatwienia tych spraw przedstawiał się następująco:

• karami upomnienia zakończono – 13 postępowań (wobec 11 spraw w 2010 roku),
• karami nagany – 3 sprawy (wobec 4 spraw w 2010 roku),
• karą przeniesienia na inne miejsce służbowe- 1 sprawa (1 przypadek w 2010 r.),
• karą wydalenia ze służby – 4 sprawy (1 taki przypadek w 2010 r.),
• orzeczeniami o uniewinnieniu – 3 postępowania (16 takich orzeczeń w 2010 roku),
• orzeczeniem o umorzeniu – 11 spraw, w tym 6 z powodu przedawnienia (7 orzeczeń o umorzeniu w 2010 roku w tym jedno z powodu przedawnienia).

Natomiast w 2012 r. do Sądu Dyscyplinarnego wpłynęło 80 spraw, załatwiono natomiast 79 spraw.

Wniosek I: wpływy spraw do sądów dyscyplinarnych utrzymują się na podobnym poziomie, jednakże istnieją spore rozbieżności w przypadku uniewinnienia – spadek liczby uniewinnionych i umorzenia wzrost głównie w wyniku przedawnienia.

Wniosek II: niska liczba spraw dyscyplinarnych w stosunku do ogólnej liczby prokuratorów, choćby tylko czynnych, prowadzi do konkluzji, iż nie ma potrzeby wszczynania spraw dyscyplinarnych albo że sądownictwo dyscyplinarne nie jest efektywne.

Projekt nowej ustawy – Prawo  o prokuraturze został w styczniu skierowany do Komitetu Stałego Rady Ministrów. Postępowania dyscyplinarne mają być jawne oparte na tzw. modelu mieszanym (korporacyjno-sądowym). Nowelizacja przewiduje bardzo istotne zmiany w zakresie funkcjonowania i organizacji prokuratury.

6. Apelujemy do sądów o rzeczywiste poszanowanie zasady domniemania niewinności w procesie karnym i skrupulatne weryfikowanie pod tym kątem aktów oskarżenia i rzetelności przedstawianych w nich faktów oraz oceny prawnej.

Należy przyznać, że zasada domniemania niewinności jest w Polsce przestrzegana przez sądy. Należy jednak zarzucić zbyt dużą ingerencje mediów w toczące się postępowania zarówno sądowe jak i przygotowawcze, które narusza zasadę domniemania niewinności i poszanowania prywatności osób oskarżonych. Ponadto media wielokrotnie podważają decyzję sądów kwestionując wielkości zabezpieczeń, kar, braku lub zastosowania środków karnych itp. Dodatkowo sądy zbyt łatwo udostępniają mediom informacje o detalach sprawy przenosząc ją, zapewne niecelowo, z sali sądowej do środków masowego przekazu. Za przykład może posłużyć ujawnienie przez sąd aktu oskarżenia w sprawie Katarzyny W. na blisko 2 m-c e przed rozpoczęciem procesu, jeszcze zanim rozprawa się zaczęła a oskarżona przebywała w areszcie śledczym. Był to pierwszy, taki przypadek w Polsce.

7. Apelujemy do Ministerstwa Sprawiedliwości o dokonanie przeglądu obowiązującego prawa oraz praktyki w zakresie powoływania biegłych sądowych, tak aby terminowość przygotowania przez nich opinii oraz ich jakość nie budziła wątpliwości w procesach z udziałem przedsiębiorców.

Ministerstwo pracuje nad nową ustawą o biegłych sądowych, która ma określać zasady oceny kompetencji biegłych oraz ich pracy. Przewiduje się że ustawa ma wejść w IV kwartale 2013 r. Projekt m.in.

1. przewiduje obowiązek dla organów zlecających przedłożenie opinii zawiadomienia prezesa sądu okręgowego o każdym przypadku rażących uchybień w realizacji powierzonych obowiązków w szczególności gdy opinia stała się skutecznie zakwestionowana lub była nie przydatna.
2. wprowadzenie centralnej elektronicznej listy biegłych z całego kraju
3. zwiększenie wymagań w stosunku do kwalifikacji biegłych.

Szczególnie wprowadzenie listy ogólnopolskiej będzie wpływało na przyspieszenie procesu jej przygotowywania. Organ będzie mógł wybierać biegłych z ogólnopolskiej listy. Projekt założeń z października 2012 r. nie przekształcił się póki co w projekt ustawy. Do IV kwartału 2013 r. to ta ustawa (o ile powstanie) może znajdzie się w Sejmie, ale nie wiele wskazuje, żeby stał się obowiązującym prawem.

8. Apelujemy o stworzenie możliwości edukacji ekonomicznej sędziów oraz prokuratorów. Zbyt często powodem problemów przedsiębiorców jest brak wystarczającej wiedzy ze strony przedstawicieli organów wymiaru sprawiedliwości na temat nowoczesnych procesów i mechanizmów gospodarczych.

W kwestii szkoleń sędziów i prokuratorów:  SGH  i Dyrektor Krajowego Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury w dniu 24 kwietnia 2008  roku, podpisali Porozumienie o współpracy szkoleniowej. Ponadto powstała Krajowa Szkoł a Sądownictwa i Prokuratury (dalej jako KSSiP), mająca zapewnić szkolenie i doskonalenie zawodowe sędziów i prokuratorów. Wyniki wprowadzonych zmian nie są znane, jednakże z posiadanych informacji nie wynika, żeby takie szkolenia były prowadzone, ponieważ ok. 80% środków z budżetu KSSiP przeznaczanych jest na stypendia dla aplikantów. Ocena powstania i działania KSSiP jest problematyczna i często kontrowersyjna. Z jednej strony połączenie kształcenia sędziów i prokuratorów było błędem, jako że zamiast tworzyć odrębne funkcje tych zawodów (prokurator oskarża, sad ocenia), tworzy się wrażenie, że jest tu wspólny mianownik. Z drugiej model centralnego kształcenia należy ocenić pozytywnie, jednakże problemem jest jakość kształcenia i brak autorytetu szkoły jako instytucji kształcącej kadry polskiego sądownictwa.

9. Apelujemy o uproszczenie systemu kosztów sądowych, a także o pełne wykonanie orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczących nieuwzględniania wniosków przedsiębiorców o zmniejszenie kosztów sądowych (lub zwolnienie z nich) w sytuacji kiedy nie posiadają oni wolnych środków na ich pokrycie.

Sądy w postępowaniu karnym, podobnie jak ma to miejsce w przypadku procesów cywilnych, wydają postanowienia w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych w stosunku do przedsiębiorców, wyłącznie w szczególnie uzasadnionych przypadkach, ar gumentując postanowienie odmowne, faktem, iż przedsiębiorca z uwagi na sposób osiągania dochodów, powinni zabezpieczyć w swoim majątku środki niezbędne na pokrycie kosztów sądowych, przewidując w każdej sytuacji, iż werdykt sądu może być dla nich niekorzystny. Takie traktowanie przedsiębiorców jest krzywdzące, gdyż nie uwzględnia indywidualnej sytuacji z góry narzucając model postępowania, który jest oderwany od konkretnej sprawy.

10. Apelujemy o zredukowanie w procedurze cywilnej problemu tzw. formalizmu procesowego, tj. stosowania wobec przedsiębiorców rozwiązań prawnych, które skutkować mogą oddalaniem ich roszczeń czy wniosków z powodów wyłącznie formalnych, bez merytorycznego ustosunkowania się oraz bez rozstrzygnięcia co do istot y sprawy.

3 maja 2012 r., nastąpiła likwidacja postępowania gospodarczego. Jednak wydaje się, że problem pozostał, w nieco zmienionej postaci. Po zniesieniu postępowania gospodarczego istnieje możliwość wykorzystania „prekluzji dowodowej” w innych postępowaniach; to co było zmorą postępowania gospodarczego rozlało się na inne postępowania cywilne – art. 207, 217 k.p.c. Wprowadzając zasadę dyskrecjonalnej władzy sędziego zamiast ograniczać prekluzję, rozszerzono ją na inne postępowania i, co gorsze, obecnie już nie kryteria ustawy decydują, co jest sprekludowane a co nie jest, ale sędzia. Co oznacza, iż  na jednej sali sądowej nie można będzie złożyć dodatkowych wniosków dowodowych, a na sąsiedniej sali wnioski dowodowe i twierdzenia będzie można składać aż do zamknięcia przewodu sądowego, co oznacza przypadkowość, uznaniowość oraz brak równości.

Łukasz Bernatowicz
ekspert prawny BCC

Emil Muciński
Instytut Interwencji Gospodarczych BCC