Nauka i Edukacja Ekonomiczna | Geopolityka | Świat i nowa równowaga

Maria Dunin-Wąsowicz
Dr nauk politycznych. Specjalizuje się w badaniu politycznych aspektów międzynarodowych stosunków gospodarczych i pieniężnych, integracji światowej, w tym transatlantyckiej oraz europejskiej. Autorka sześciu publikacji książkowych oraz kilkudziesięciu artykułów naukowych w języku polskim i angielskim.

Walka o supremację nie ma już wyłącznie charakteru geopolitycznego. Dzisiejszym światem częściej bowiem rządzą złożone formy konfrontacji, konkurencji i współpracy niż tradycyjne formy handlowych sporów między państwami o władzę. Ich celem jest stworzenie określonego spektrum zachowań lub przestrzeni ekonomicznych zapewniających mocarstwom swobodę realizacji planów, zwłaszcza handlowych. Na tego typu strategie stać zasadniczo tylko USA, Unię Europejską, Wielką Brytanię, Chiny oraz kilka tradycyjnie silnych krajów, jak Francja, Niemcy i Kanada.

Od terytorium do przestrzeni

Próby systematyzowania relacji handlowo-finansowych między państwami prowadzono od zawsze, ale przyjmuje się, że w czasie II wojny skonstruowano podstawy nowego porządku światowego, którym rządziły dwie zasady. Jedna dotyczyła międzynarodowego systemu walutowego opartego na amerykańskim dolarze. Druga zaś sposobu realizacji wzajemnego handlu przez koalicję państw Zachodu. O ile koncepcja podejścia monetarnego do przywrócenia pokoju nie była kontestowana, to zawarcie, również na tej podstawie, 200 umów dwustronnych normujących od 1947 r. handel europejski okazało się pułapką. Źródłem była ogólna nierównowaga płatnicza – skutek przyjętego kursu dolara i powstałych na tym tle problemów związanych z chaotyczną polityką celną. Skomplikowaną sytuację Europy załagodził pomocowy Plan Marshalla (350 mln USD) zaoferowany przez USA.

Choć do dzisiaj nie jest jasne, czy naprawdę zachęcał on do wolnego handlu w relacjach USA-Europa, to układ o płatnościach w dolarach – niedoszacowanych lub przeszacowanych w zależności od okoliczności polityczno-gospodarczych (GATT 1976) – pozwolił zachować pokój. Jak obliczano, wartość handlu towarami USA, Wielkiej Brytanii oraz kilku państw zachodnioeuropejskich w 1976 r. wyniosła 435,65 mld USD (FOB), czyli ok. dwóch trzecich ówczesnego handlu światowego (Yeager 1976). Tylko te dwie liczby są ważną ilustracją kilku zjawisk. Po pierwsze, informują o potencjalnym tempie rozwoju handlu, który po okresie niemal całkowitej atrofii spowodowanej II wojną, zaczął rosnąć w warunkach nowych reguł. Po drugie, wskazują, że zależność między wartością handlu a jego powiązaniem z jedną grupą państw odzwierciedla ich dążenie nie tylko do zwiększania handlu, ale też tworzenia porządku światowego opartego na zasadach przez nie reprezentowanych. Rezultatem tych aspiracji była m.in. globalizacja, która następowała pomimo głębokiego rozdźwięku politycznego między USA a – kolejno – ZSRR i Rosją. Po trzecie, przyspieszenie w powojennym handlu wskazuje możliwość stabilizowania systemu międzynarodowego dzięki obowiązkom i przywilejom światowych liderów.

Brak takich przywódców bądź utrata ich zdolności do konsolidacji zagrożeń zawsze ma daleko idące konsekwencje w formie nasilających się rywalizacji, konfliktów oraz wojen geoekonomicznych między państwami. Obserwacje potwierdzają dane MFW wskazujące, że w ciągu ostatnich dwóch lat doszło do najwyższej liczby konfliktów rejestrowanych od 1946 r. Wyłącznie w okresie lipiec 2023-lipiec 2024 na świecie odnotowano ponad 165 273 przypadki przemocy politycznej – to wzrost o 15% w porównaniu z tym samym okresem 2022-2023 (IMF 2024).

Następstwem takich zdarzeń jest dekonstrukcja uwarunkowań geopolitycznych w wyniku zmian aktywności państw w czterech obszarach: produkcji, handlu, finansów i technologii. W tym ujęciu państwa lub grupy państw decydują o wdrażaniu strategicznej wizji politycznych planet skoncentrowanych na realizacji zasad narodowego post-neoliberalizmu. Od czasu rosyjskiej inwazji na Ukrainę rządy ogłosiły przyjęcie 67 nowych polityk handlowych, z czego 38 wprowadza nowe limity eksportowe i wymagania dotyczące pozwoleń na eksport (WTO 2023). Zostały też podniesione znacząco wydatki wojskowe – w 2023 r. osiągnęły one 2443 mld USD, czyli w ujęciu realnym wzrosły o 6,8% w porównaniu z 2022 r.

Siła i posiadanie USA

Stany Zjednoczone, bodaj jako pierwsze państwo, zaczęły rozwijać strategię rozwoju dzięki stosowaniu instrumentów fragmentacji geoekonomicznej. Zyskiwały w ten sposób możliwości finansowe i militarne, aby narzucić innym krajom swoją wizję funkcjonowania świata. Ten scenariusz przywództwa USA de facto rozpoczął się wraz z II wojną światową. Z analiz statystycznych wynika, że w latach 1947-2020 średni przyrost PKB USA wynosił 3,21% (BEA, 2023). Natomiast w okresie 2010-2025 przyrost udziału amerykańskiego PKB w światowym produkcie brutto wzrósł o 11,02 pkt. proc. – z 7,2% do 32,2% (patrz tab. 1.)

Ten niezwykły wprost rozwój, którego nie notowały inne państwa, ...