Martwe konta: potrzeba zmian prawnych czy wykorzystania narzędzia używane w sektorze finansowym? VII Kongres Bankowości Detalicznej

W debacie poświęconej temu zagadnieniu, moderowanej przez  Justynę Borkiewicz – Dyrektora Pionu Prezesa Zarządu PKO BP, udział wzięli: mec. Jerzy Bańka – Wiceprezes Związku Banków Polskich, dr Ryszard Czerniawski –  Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich, prof. Andrzej Gorgol z Uniwersytetu Zielonogórskiego oraz Kazimierz Małecki – Prezes Krajowej Izby Rozliczeniowej.

Z jakim problemem tak naprawdę borykają się spadkobiercy? Na to pytanie odpowiedział Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich:

– To, czym się zajmujemy dzisiaj, to musnięcie problemu, którego ani prawodawca, ani doktryna prawna nie zauważają. Banki i inne instytucje rynku finansowego również odsuwają ten problem od siebie. Z jednej strony nie mamy regulacji prawnych, dotyczących tego co dzieje się po pierwsze – z samym rachunkiem, po drugie – ze środkami na tym rachunku. Dotyczy to nie tylko banków, ale również innych instytucji jak fundusze inwestycyjne czy domy maklerskie.

Zdaniem reprezentanta RPO, ten problem będzie się nasilał:

– Polskie społeczeństwo się starzeje, coraz więcej osób wchodzi w podeszły wiek. Równocześnie mamy stosunkowo sporą grupę wykluczonych cyfrowo, osób, które nie korzystają i nie będą raczej korzystać z bankowości elektronicznej. W wiek starszy wchodzi tymczasem pokolenie, które przeżyło transformację, które ledwo rozróżnia escape od enter, ale w Internecie jednak funkcjonuje. Teraz otworzyć internetowe konto w banku jest proste. Potem, wraz z wiekiem, przychodzą problemy z pamięcią – i nikt nawet nie wie o istnieniu tego rachunku, a tam może być zdeponowana wysoka kwota. Pojawia się pytanie – do kogo mają zwrócić się spadkobiercy – i na jakim etapie? Pierwsza podstawowa kwestia to informacja. Praktycznie biorąc, trzeba pisać do wszystkich banków – i wykazać się tytułem prawnym do tego spadku. To jest sytuacja która powinna ulec zmianie – w interesie zarówno banków, jak i przede wszystkim obywateli.

Kwestia „martwych kont” znalazła swoje odbicie w pracach izby wyższej polskiego parlamentu. Jakie rozwiązanie zaproponował w tej sprawie Senat RP? O przedstawienie propozycji zmian ustawowych poproszony został profesor Gorgol – współtwórca projektu zmian legislacyjnych:

– Zasadniczym problemem jest zabezpieczenie praw członków rodziny zmarłego posiadacza rachunku w instytucji finansowej. Ta sfera, bardzo istotna społecznie – ochrony praw członków rodziny – nie jest właściwie uregulowana. Z punktu widzenia cywilisty jest oczywiście zasada swobody umów (…) ale nie ma wymogu ustawowego zabezpieczającego interes spadkobiercy po zmarłym posiadaczu rachunku poprzez instrumenty cywilnoprawne. Krótko mówiąc, z inicjatywy stron umowy rachunku bankowego mogą być nałożone obowiązki informacyjne na posiadacza rachunku bankowego, które ewentualnie chroniłyby jego najbliższą rodzinę. Banki w zasadzie nie mają interesu w tym, aby pozbywać się tych środków pieniężnych.

Jak wygląda ta kwestia w innych krajach Unii? Autor projektu senackiego przytoczył przykład Wielkiej Brytanii oraz Irlandii:

Zarówno w Irlandii, jak i w Wielkiej Brytanii stworzono mechanizmy ustawowe, które powodują przejmowanie tych depozytów nieprawidłowych, jakie są pozostawione po śmierci posiadacza rachunku w instytucji finansowej i one są wykorzystywane w celach społecznie użytecznych. W GB przyjęto rozwiązanie takie, że z tych depozytów finansowana jest loteria, służąca do pomnażania środków, wykorzystywanych następnie na działalność charytatywną. Drugi model, irlandzki – tam depozyty nieprawidłowe transferowane są do państwowego funduszu celowego, a zasoby te muszą być wydatkowane na realizację celów społecznych.

W Polsce zaczeto zastanawiać się nad innym problemem – jak udostępnić spadkobiercom informację o rachunkach i kwotach. –  Można powiedzieć, że występuje pewna bariera informacyjna, którą można rozpatrywać w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym. Pojawia się pytanie: gdzie jest rachunek, jaka jest kwota i kto jest uprawniony do korzystania z niego? Ta kwestia dotyczy z jednej strony rodziny, z drugiej innych form przysporzeń majątkowych, takich jak zapis zwykły czy zapis windykacyjny. Wreszcie ustawa – Prawo bankowe przewiduje dyspozycję wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci. Analogiczne rozwiązania dotyczą choćby środków ulokowanych w systemie ubezpieczeń społecznych. Chcąc problem rozwiązać kompleksowo, najlepsza jest sytuacja osoby będącej beneficjentem na podstawie jednostronnego oświadczenia woli mortis causa – twierdzi Andrzej Gorgol.

Inną kwestią jest zakres działania całego systemu. Czy rozwiązaniem jest system, który jest tworzony na potrzeby obsługi tylko rachunków i depozytów nieprawidłowych, czy też problem należy rozwiązać kompleksowo uwzględniając rachunki w innych niż banki instytucjach; OFE, III filarze czy wreszcie funduszach inwestycyjnych? Stanowi to duży problem natury społecznej i prawnej, który do tej pory nie doczekał się właściwego rozwiązania.

Okazuje się, ze podstawową kwestię  – czyli dostęp do informacji – można w znacznej mierze rozwiązać nie zmieniając niemal przecinka w zasadniczych dla bankowości aktach prawnych. Taką koncepcję, przygotowaną wspólnie przez KIR i ZBP, przedstawił Prezes Izby –  Kazimierz Małecki:

Naszym zdaniem nie wszystkie problemy które w tym obszarze się pojawiają należy rozwiązywać na drodze legislacyjnej. Niektóre można rozwiązać wykorzystując narzędzia, które są nam dostępne – i funkcjonują w sektorze finansowym. Do takich narzędzi trzeba zaliczyć to co Państwo znacie jako System Wymiany Informacji OGNIVO. System ten generalnie powstał w 2007 roku, do wymiany informacji związanych z rozliczeniami. Przez lata do tego systemu dodawano różne moduły dające dostęp innym instytucjom, takim jak ZUS, urzędy i izby skarbowe, organy wymiaru sprawiedliwości. Ten system staje się narzędziem uniwersalnym – może być przeznaczony także na rozwiązanie tych problemów, o których mowa. Ostatnio wdrożony moduł, który umożliwia poszukiwanie rachunków na potrzeby postępowań komorniczych, może służyć, po zmodyfikowaniu, wykorzystany do wyszukiwania rachunków osób zmarłych. Daje to najwyższe standardy bezpieczeństwa, a przy tym może być wykonane niskokosztowo. Spadkobierca wówczas zgłaszałby się do dowolnego banku, składał wniosek – bank poprzez system OGNIVO zapytuje wszystkie pozostałe banki czy posiadają rachunki osoby zmarłej. Ten instrument nie rozwiązuje tylko jednego problemu – tych rachunków, co do których nie zgłaszają się spadkobiercy, a więc nie wiadomo czy dana osoba w ogóle żyje czy nie.

Przedstawiciel RPO ocenił pozytywnie koncepcję płynącą z sektora bankowego – zaznaczając równocześnie, że w opinii Rzecznika nie rozwiązuje ona wszystkich problemów:

– Jest inny problem. Otwarcie spadku następuje w chwili śmierci. Teoretycznie w tej chwili powinno nastąpić zamrożenie aktywów na rachunku, w tej chwili praktyka jest różna. Na rynku kapitałowych oprócz ryzyka rynkowego występują na przykład zlecenia stop loss, które zostały złożone przez osobę żyjącą – i realizowane są już po jej śmierci. W efekcie – na przykład w odniesieniu do pochodnych – zamiast wartości 100 tysięcy na rachunku może znajdować się 50-tysięczny dług. Aż takiego niebezpieczeństwa nie ma w przypadku banków, jednak optymalnym i oczekiwanym rozwiązaniem byłoby połączenie urzędów stanu cywilnego z bankami – na przykład poprzez system OGNIVO. Chodzi o to żeby nałożyć na USC obowiązek powiadamiania banków o wystawieniu aktu zgonu. W tym momencie następować powinno zamrożenie aktywów.

Nie neguję konieczności ingerencji ustawodawcy – odpowiedział Prezes Małecki – chciałbym natomiast podkreślić, i taka jest intencja sektora bankowego, żebyśmy nie tworzyli łącznie z tą regulacją rozwiązań zmierzających w kierunku budowy kolejnych, centralnych systemów wymiany informacji i gromadzenia danych. Niepotrzebnie narażamy te dane na migrację – i w konsekwencji na zagrożenia. Wykorzystajmy te wszystkie instrumenty które już są – a te punkty które są identyfikowane jako problem spróbujmy uregulować według naszych przepisów.

Zdaniem Wiceprezesa ZBP Jerzego Bańki, cały problem „uśpionych” lub „martwych” kont to przede wszystkim sprawa deficytu informacji:

Przez okres ostatnich 25 lat, kiedy Polacy odzyskali wolność, kiedy powstało wiele prywatnych banków w Polsce – to już nie była tylko grupa kilku banków – pojawił się temat: gdzie Polacy mają rachunki bankowe? Problem ten nabrał szczególnego wymiaru w chwili akcesji naszego kraju do Unii Europejskiej, z ogromną falą emigracji młodych ludzi, przed wszystkim do Wielkiej Brytanii i Irlandii – i wtedy zaobserwowaliśmy radykalny wzrost zapytań do banków i ZBP dotyczących spadkodawców. Zapytania takie kierowali emigranci, chcąc ustalić, gdzie ich zmarli rodzice posiadali rachunki bankowe. Wtedy uświadomiliśmy sobie, że w Polsce nie ma systemu informacji o rachunkach bankowych, nie da się w żaden scentralizowany sposób ustalić i trzeba indywidualnie dowiadywać się o to w każdym z banków. To wywołało potrzebę stworzenia regulacji ustawowych umożliwiających utworzenie takiej instytucji. Równocześnie pojawiła się potrzeba o pozyskiwanie analogicznych danych ze strony instytucji publicznych, jak sądy, prokuratury czy urzędy skarbowe.

Okazało się jednak, iż urzędy bynajmniej nie przyłożyły się do budowy wszechstronnego systemu:

– Każdy z tych urzędów kierował się głównie własnymi potrzebami – tymczasem utworzenie centralnego rejestru rachunków bankowych okazało się niezwykle kosztowne. Postanowiliśmy wspólnie z KIR przygotować rozwiązanie alternatywne, pokazując, że to KIR może być operatorem tego systemu. Wtedy Prezes Małecki zaproponował, żeby zamiast odrębnego rejestru wykorzystać dane gromadzone w samych bankach. Na tej podstawie można uzyskać rzecz najważniejszą – informację, w którym banku takie rachunki się znajdują. Tu nie potrzeba w zasadzie żadnych nowych regulacji; prawo spadkowe w pełni tę kwestię reguluje.

Zdaniem Wiceprezesa ZBP, najważniejszy problem wiąże się nie tyle z ilością „uśpionych” rachunków, ile z  wartością środków znajdujących się na tych kontach:

– Jestem przekonany, że także liczby które często się spotyka – że środki na tych kontach uśpionych to jest około 5 mld złotych – to jest kwota niewiarygodna. Polacy dopiero się bogacą – jeśli spadkodawca miał jakieś środki w banku to najczęściej rodzina o tym wie.
 
Wiceprezes Jerzy Bańka uważa, że pomysł z przekazywaniem danych przez urzędy stanu cywilnego do banków – jest jak najbardziej możliwy do wdrożenia. Mogłoby to  rozwiązać problem tych spadków, o których nikt nie wie. – Dla nas to kwestia reputacyjna. Bank nie ma żadnego interesu, żeby celowo przetrzymywać te środki. W przypadku kredytów łatwo to wykryć – w momencie, kiedy nie są spłacane kolejne raty. Przy lokatach czy ROR-ach jest to znacznie trudniejsze  do ustalenia – zaznacza Jerzy Bańka.

Problem leży również po drugiej stronie – czyli konsumentów. – Nie informujemy instytucji finansowych o zmianie adresu. Dziś musimy być transparentni i zadbać o swoje interesy. Dotyczy to również seniorów – zdaniem Wiceprezesa ZBP, starszych ludzi powinna w tej dziedzinie wspierać rodzina.

Karol Jerzy Mórawski