Historia Banku Spółdzielczego w Brodnicy: Bank Spółdzielczy w Brodnicy Najstarszy bank w Polsce

Sławomir Czopur
Prof. dr hab. Eugeniusz Gostomski

Jak wynika z informacji Krajowej Rady Spółdzielczej jest on także najstarszą działającą w Polsce spółdzielnią. Bank Spółdzielczy w Brodnicy został utworzony w 1862 r. z inicjatywy rzemieślników, przemysłowców i ziemiaństwa Ziemi Michałowskiej, skupionych wokół sędziego Mieczysława Łyskowskiego. Bank ten powstał więc w rok po utworzeniu w 1861 r. w Poznaniu Towarzystwa Pożyczkowego dla Przemysłowców m. Poznania, które jest uznawane za pierwszy bank spółdzielczy na ziemiach polskich. Jednakże instytucja ta w przeciwieństwie do Banku Spółdzielczego w Brodnicy nie przetrwała do naszych czasów.

Licząca prawie półtora wieku historia Banku Spółdzielczego w Brodnicy jest istotnym elementem historii polskiej spółdzielczości bankowej, która od swego zarania była silnie ukierunkowana na sprawy narodowe i patriotyczne. W okresie zaborów banki spółdzielcze stanowiły bardzo ważną płaszczyznę walki o polskość i utrzymanie polskiego stanu posiadania, szczególnie w rolnictwie. Działający w bankach spółdzielczych patrioci i społecznicy byli przekonani, że jedynie silne ekonomicznie społeczeństwo zdoła zachować polskość w czasie zaborów. Nieustannie rozwijali więc system spółdzielczy oparty na idei samopomocy i subsydiarności, widząc w nim podstawowy czynnik rozwoju polskiego rolnictwa i drobnej przedsiębiorczości w miastach i na wsi. Banki spółdzielcze czy kasy oszczędnościowo-pożyczkowe łączyły przy tym działalność gospodarczą z kultywowaniem tradycji patriotycznych i wspieraniem rozwoju narodowej kultury. W największym stopniu miało to miejsce w zaborze pruskim, na terenie którego leżała też Brodnica.

Należy podkreślić, że polskie spółdzielnie kredytowe, szczególnie te działające na Pomorzu i w Wielkopolsce, dobrze przygotowały chłopów, rzemieślników, kupców i drobnych przemysłowców do samodzielności ekonomicznej w warunkach rozwijającej się na ziemiach polskich od połowy XIX wieku gospodarki rynkowej oraz obroniły ich przed konkurencją przedsiębiorców zagranicznych i dyskryminacyjną polityką rządów państw zaborczych. Udostępniając słabym kapitałowo podmiotom gospodarczym tani i dogodny do spłaty kredyt oraz stwarzając im możliwość bezpośredniego zaopatrywania się w materiały do produkcji u wytwórców, a także organizując zbyt płodów rolnych i innych produktów, spółdzielczość przyczyniała się do poprawy ich pozycji konkurencyjnej na rynku i tym samym umacniała siły polskie w życiu gospodarczym.

Przez pierwsze 7 lat swego istnienia Bank Spółdzielczy w Brodnicy funkcjonował pod firmą „Towarzystwo Pożyczkowe dla przemysłowców miasta Brodnicy i okolicy”. Jego celem było „…wyzwolenie potrzebujących od zgubnych lichwiarzy oraz rozwój przemysłu i rzemiosła za pomocą kredytu…”. Do brodnickiego towarzystwa przystąpiło 37 członków (34 rzemieślników i 3 osoby ze środowiska inteligenckiego). Od 1866 toku wśród członków byli też rolnicy. Minimalny udział członkowski wynosił 15 talarów, co stanowiło barierę wstąpienia do Towarzystwa dla mniej zamożnych osób.

Brodnicka spółdzielnia kredytowa, podobnie jak inne spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe w Wielkopolsce i na Pomorzu oparta była na modelu banku ludowego, stworzonym przez niemieckiego prawnika i działacza społecznego Hermana Schulze-Delitzscha, jednego z dwóch ojców (obok F.W. Raiffeisena) bankowości spółdzielczej w Europie. Banki ludowe Schulzego opierały swoją działalność w dużym stopniu na zasadach rynkowych, ewoluując w kierunku komercyjnych instytucji kredytowych. Na pierwszy plan w tych bankach wysuwała się sprawność organizacyjna i efektywność ekonomiczna spółdzielni jako przedsiębiorstwa. Nie zaniedbywano przy tym zagadnień społeczno-ekonomicznych. Banki ludowe mobilizowały swoich członków do oszczędności, które stanowiły podstawę udzielania kredytów.

Wkłady oszczędnościowe w Towarzystwie Pożyczkowym w Brodnicy były oprocentowane na poziomie 5-6 proc., zaś oprocentowanie nowych kredytów wynosiło 8 proc., a prolongowanych 10 proc.

W 1868 r. Towarzystwo zmieniło statut i nazwę na „Towarzystwo Pożyczkowe dla miasta Brodnicy i okolicy Spółka Ludowa wpisana”. W 1875 r. Towarzystwo przystąpiło do Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu, który był swego rodzaju bankiem zrzeszającym/centralnym dla banków spółdzielczych z Poznańskiego i Prus Zachodnich. Instytucja ta pełniła też funkcje instytucji rewizyjnej i kontrolującej bilanse zrzeszonych banków.

Stopniowo powiększała się liczba członków brodnickiego Towarzystwa. W 1887 r., gdy obchodziło ono srebrny jubileusz działalności, liczyło już 309 członków, ...