Forum Od-nowa: Ustawa samorządowa uchwalona
15 maja Sejm przyjął akt prawny, którego realizację zapoczątkował były Minister Administracji i Cyfryzacji, Michał Boni. To szeroko konsultowany projekt o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw, pozytywnie zaopiniowany przez Komisję Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego. Jego główną propozycją systemową jest umożliwienie powoływania Centrów Usług Wspólnych i tworzenia związków powiatowo-gminnych oraz wprowadzenie skuteczniejszych zachęt do łączenia gmin. Postulaty te zostały zawarte w raporcie "Samorząd 3.0" Forum Od-nowa. Pozostałe punkty to korekty obowiązującej legislacji, zgodnie z duchem zbliżania usług do obywateli i zmniejszania biurokracji dla urzędów gmin.
W sytuacji, kiedy samorząd nie ma w Polsce realnej swobody kształtowania własnych struktur i krępuje go konieczność posiadania określonych instytucji – jednostek organizacyjnych (np. ośrodki pomocy społecznej, instytucje kultury), zapisy ustawy stanowią znaczące ułatwienie dla wspólnot: oznaczają możliwość ulokowania funkcji administracyjnych z różnych instytucji gminnych w urzędzie gminy, wyodrębnienia nowej jednostki do obsługi wielu podmiotów bądź powierzenia tych zadań związkowi komunalnemu. To krok w kierunku pożądanej konsolidacji organizacyjnej samorządu, zamiast obecnego rozproszenia działań danej JST na poszczególne podmioty o dużej autonomii własnej – jednostek organizacyjnych jest w Polsce 59 tys., a część z nich zatrudnia nie więcej niż 5 osób.
Projekt ustawy wychodzi naprzeciw lokalnym tendencjom do uwspólniania zadań obsługowych. Jego postanowienia są szczególnie istotne ze względu na zbyt wysokie koszty administracyjne działań samorządu przy często niskiej efektywności, braku możliwości nadzoru skomplikowanego systemu i nakładaniu się kompetencji. W rezultacie zmian, te JST, które zdecydują się na konsolidację pionów obsługowych, będą wydajniejsze w dostarczaniu usług.
Możliwość kształtowania struktur obsługowych to nie tylko kwestia efektywności, ale przede wszystkim wyraz autonomii samorządu. W przyszłości następnym posunięciem powinna być likwidacja wyraźnych przymiotów samodzielności jednostki organizacyjnej i umożliwienie samorządom realizowania usług w formie, jaką uznają za najdogodniejszą, bez ustawowej ingerencji w sposób wykonania zadania. Ważne, by usługa została mieszkańcom zapewniona, natomiast dobór jej wykonawcy nie może być rozstrzygany odgórnie. Kolejny ruch to scalenie struktur wewnętrznych samorządu: powinien stać się jednym pracodawcą, jednym podatnikiem VAT, jednym płatnikiem składek na ubezpieczenie (dokładny opis rekomendacji znajduje się w raporcie „Samorząd 3.0”).
Kolejnym ważnym elementem ustawy samorządowej jest zwiększenie zachęt do łączenia gmin. To aktualnie bardzo poważne wyzwanie o charakterze cywilizacyjnym. Małe i podlegające stałej depopulacji gminy (w Polsce jest ponad 600 JST mających poniżej 5 tys. mieszkańców) w większości nie dają sobie rady z realizowaniem coraz bardziej skomplikowanych usług edukacyjnych i w dziedzinie pomocy społecznej. Wiele słabych ekonomicznie jednostek nie było w stanie nawet sięgnąć po fundusze unijne. Dotychczasowa zachęta do łączenia okazała się nieskuteczna, stąd zastosowanie wyższej premii za połączenie oraz jasne ustalenie reguł gry dla jednoczących się podmiotów.
W ślad za tym rozwiązaniem mogłoby docelowo pójść utworzenie dużych gmin (od 20 tys. mieszkańców), które zastąpiłyby dysfunkcjonalne i generujące koszty administracyjne powiaty. Sama likwidacja powiatów, postulowana przez liczne środowiska, bez powiększenia gmin nic nie zmieni, gdyż małe JST nie udźwigną dotychczasowych obowiązków powiatów. Warto jednak odnotować, że w projekcie zawarto możliwość powstawania związków gminno-powiatowych. Tego rodzaju współpraca może przyczynić się do lepszej koordynacji działań powiatów i gmin w dostarczaniu usług publicznych.
Rzecz jasna, projekt ustawy samorządowej MAiC nie może zająć się wszystkimi sprawami. Nie jest też rewolucyjny. Tym niemniej stanowi bardzo ważny zwiastun kierunku jakże potrzebnych przemian systemowych w samorządach. Co istotniejsze, projekt został poprzedzony wnikliwym rozeznaniem sytuacji w JST, podsumowanym w analizie MAiC pt. „Ocena sytuacji samorządów lokalnych”. Wszystko wskazuje na to, że niebawem za ustawą samorządową pójdą dalsze reformy.
