„Bunt jako najwyższa wartość młodości…”

Dość tajemnicze okoliczności jego  śmierci, nigdy w pełni nie wyjaśnione do końca, tylko podsycały to zainteresowanie, podobnie jak trwający dwie dekady cenzorski zapis na nazwisko Hłaski w PRL. Mimo to nawet  tytuły jego książek weszły w swoim czasie do kanonu dość często przywoływanych do dziś sformułowań: „Pierwszy krok w chmurach”, „Piękni dwudziestoletni”, „Wszyscy byli odwróceni” czy „Następny do raju”, a pisarz doczekał się sporej grupy literackich epigonów i naśladowców.

Ogromna, pośmiertna  popularność jego książek  stanowiła  nawet pewnego rodzaju czytelniczy  fenomenem, którego skutkiem stała się też spora ilość opracowań biograficznych i przyczynkarskich, których bohaterem był nie tylko sam pisarz, ale i  np. jego „gry miłosne”.  Na rynku księgarskim pojawiały się kolejne edycje  znanych już książek Hłaski, opublikowano też jego odnalezione, młodzieńcze próby literackie, teksty dziennikarskie czy   niedokończone fragmenty większych całości.

Pojawiały się też i opracowania listów autora „Bazy Sokołowskiej”.  Ale kiedy ostatnio natrafiłem na cienki tomik, podpisany jego nazwiskiem, pod tytułem „Listy i pamiętnik”, okazało się, że ta skromna  publikacja zawiera dość nietypowy, bo pochodzący z lat 1945-146,  zbiór a cudem ocalałych  listów do matki i ojczyma oraz zapiski w formie pamiętnika przyszłego pisarza, który wtedy miał zaledwie 11-12 lat!  Pomyślałem, że taka pozycja może dziś zainteresować chyba wyłącznie zaprzysięgłych fanów Hłaski, historyków literatury czy wykładowców akademickich i ich studentów.  Bo cóż  ciekawego  można znaleźć  w infantylnych zapiskach nieopierzonego kilkunastolatka, w którym nikt na pewno nie przeczuwał nawet rodzącego się dopiero pisarskiego talentu?  I jeśli jeszcze listy rzucają trochę nowego światła, zwłaszcza na bliskie, emocjonalne relacje Hłaski z ojczymem, nazywanym przez niego Massą (bo te z matką -„Matczynką”,  były już wcześniej dość dobrze udokumentowane i opisane), to niektóre fragmenty pamiętnika nastolatka  jednak zadziwiają dziś   pewną dojrzałością  spostrzeżeń, wiedzą na temat otaczającego świata oraz świadomą autokreacją literacką, skierowaną do potencjalnego czytelnika tych wynurzeń.

Oczywiście można zrozumieć szybsze dorastanie do świata dorosłych  dzieciaka z wojennymi doświadczeniami, ale tej – moim zdaniem – całkowicie przemyślanej  literackiej  kreacji własnej postaci na potrzeby przyszłego czytelnika intymnych przecież zapisków – nie da się już w żaden sposób wytłumaczyć inaczej, niż tylko artystyczną  intuicją i świadomą grą z własnymi emocjami.  To przedziwne, ale z tych  pamiętnikowych, nieregularnych wpisów,  naszpikowanych często dość banalnymi spostrzeżeniami i emocjonalnymi uniesieniami  egzaltowanego nastolatka, powstaje jednak w rezultacie dość spójny obraz wrażliwego, młodego człowieka.  Zadziwia np. jego wiedza i  stosunek do „wyzwoleńczej” Armii Czerwonej  oraz sowieckiego systemu opresji,  a główne fascynacje (np. lotnictwem) przetrwają przecież – jak wiemy – do końca życia.

To młodzieniec, któremu daleko jeszcze do progu dorosłości,  zafascynowany wspólnotową ideą harcerstwa (za chwilę je  porzuci, wybierając drogę samotnika ),  który jednak   z drugiej strony  potrafi  już na tyle okiełznać słowa, aby budować z nich jasny przekaz,  adresowany do nieokreślonego jeszcze czytelnika. W sposób przemyślany młody Hłasko  kreuje  przy tym postać autora jako głównego, nieskazitelnego bohatera tej  pamiętnikowej opowieści, złożonej z poszarpanych fragmentów powojennej rzeczywistości.

Czy warto zatem po latach publikować tego typu teksty i czy odsłaniają nam one jakiś mniej znane oblicze „literackiego chuligana”, jak niektórzy (w tym jego ojczym) określali Marka Hłaskę na początku jego artystycznej drogi?

Ci, dla których książki pisarza dokumentują  jakieś  ważne, pokoleniowe przeżycie, i tak po ten cienki tomik sięgną, choćby z czystej ciekawości.  Podobnie jak wszyscy „hłaskolodzy”, dla których będzie to z pewnością lektura obowiązkowa. Dla innych może on być z kolei ciekawym dokumentem z czasów inicjacji literackiej późniejszego znanego pisarza.  Z kolei tym, którzy twórczości autora „Pętli” jeszcze nie znają  – publikacji tej jednak nie polecam, bo  na pewno nie od niej powinna się zacząć czytelnicza przygoda z tekstami Marka Hłaski.  Ale, że wciąż warto  po nie   sięgać, mimo upływu lat, jest jednak dla mnie  oczywiste.  Nie tylko dlatego, że ich autor był notorocznym „buntownikiem z powodami”.

Wojciech Fułek

——————-

Marek Hłasko, Listy i pamiętnik, Wydawnictwo Iskry, Warszawa  2017, opracowanie i przygotowanie do druku – Radosław Młynarczyk