Bankowość spółdzielcza: Bankowość spółdzielcza w Polsce Wyróżniki – Misja – Wartości1

Kazimierz Pierzchała

W 1871 r. odbył się, pod hasłem „Własną pracą i pomocą, a siłami zjednoczonymi”, pierwszy sejmik Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych (Delegatów Spółek Polskich) w Poznaniu. Był przesłaniem do całego polskiego ruchu spółdzielczego. Współpraca ludzi na zasadach wspólnotowych stała się wówczas reakcją obronną na wyjątkowo trudne warunki życia i pracy, a także życzliwą odpowiedzią na społeczny egoizm, towarzyszący nowo powstającemu systemowi kapitalistycznemu.

 Trudne początki

Dzięki społecznej i patriotycznej postawie, olbrzymiej pracy wielu znakomitych ówcześnie żyjących księży: Stanisława Staszica, Augustyna Szamarzewskiego, Piotra Wawrzyniaka, a także nieduchownych działaczy, jak Edwarda Abramowskiego, Romualda Mielczarskiego, Zygmunta Chmielewskiego czy Franciszka Stefczyka jeszcze pod zaborami powstawały w różnej formule towarzystwa oszczędnościowo-pożyczkowe, których pierwszoplanową przesłanką było wspólne wspieranie się i pomoc w każdej sferze działalności. Odmiennym, kluczowym elementem ich systematycznie rosnącej liczby stanowiło aktywne przeciwstawienie się antypolskiej polityce zaborców, albowiem spółdzielczość pozwalała w sposób legalny tworzyć polskie stowarzyszenia, w których idee budowania dobrobytu członków łączono z krzewieniem oświaty i kultury, jak również umacnianiem świadomości narodowej społeczeństwa2.

 Polska spółdzielczość bankowa w okresie zaborów charakteryzowała się:

• walką z lichwą oraz utrzymaniem polskiego stanu posiadania na zasadach samopomocy,
• działalnością edukacyjną, mająca na celu obronę polskości i przeciwdziałanie wynarodowieniu.

W zaborze pruskim spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe (SOP) zwane bankami ludowymi, charakteryzowały się wszechstronną działalnością bankową. W 1871 r. powołano Związek Spółek Zarobkowych Polskich – pierwszy polski związek spółdzielczy, celem którego była walka o byt i utrzymanie prawa ludności polskiej do rodzimej ziemi.

W zaborze austriackim funkcjonowały dwa typy SOP: wzorowane na bankach ludowych z zaboru pruskiego i kasy oszczędnościowo-pożyczkowe oparte na zasadach Friedricha Raiffeisena. Miały przeciwdziałać panoszącej się na wsi lichwie, oferować tani kredyt i rozbudowywać system pożyczkowo kredytowy.

W zaborze rosyjskim działały kasy przemysłowców i towarzystwa oszczędnościowo-pożyczkowe na zasadach Friedricha Raiffeisena, rozwój spółdzielczości był opóźniony w stosunku do pozostałych zaborów i znacznie powolniejszy.

W grudniu 1902 r. powołano Lubartowskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe, którego pierwsze Walne Zebranie odbyło się 7 stycznia 1903 r. – wtedy faktycznie to rozpoczęło swą działalność3.

Po uzyskaniu niepodległości polski ruch spółdzielczy zyskał ogromne wsparcie ze strony władz, w szczególności prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. 20 października 1920 r. Sejm Ustawodawczy RP uchwalił ustawę o spółdzielniach, zaliczaną później (ale i obecnie) do najbardziej demokratycznych w świecie. W II Rzeczypospolitej dynamicznie rozwijały się różne formy spółdzielcze, obejmujące swoim zasięgiem coraz liczniejsze obszary aktywności gospodarczej w dziedzinie produkcji, handlu i usług4.

Okupacja i okres powojenny

Okupacja hitlerowska przyniosła polskiej spółdzielczości olbrzymie straty ludzkie i materialne. Jakkolwiek Niemcy, poza likwidacją związków rewizyjnych, nie zakazywali prowadzenia działalności przez same spółdzielnie, to mocno je kontrolowali oraz nadzorowali, widząc w nich instytucje wyręczające władze w pewnych obszarach zobowiązań państwa, ale także licząc na późniejsze, po zwycięskiej wojnie, przejęcie ich majątku. W efekcie takiej polityki okupanta na terenie Generalnej Guberni mogły działać polskie spółdzielnie spożywców, rolniczo-handlowe, mleczarskie, ogrodniczo-pszczelarskie, pracy, księgarsko- papiernicze i mieszkaniowe6.

Po 1945 roku ruch spółdzielczy był ściśle związany ze społeczno-ustrojowymi przemianami. W początkowym okresie został on arbitralnie wprzęgnięty w realizację zadań państwowych – tak w sferze gospodarczej, jak i ideologicznej. Zmieniające się kolejne koncepcje planistyczne, a przede wszystkim ekonomiczne, powodowały ustawiczne przekształcenia w strukturze organizacyjnej spółdzielczości, wywołując określone perturbacje w łańcuchu wzajemnych powiązań i obrocie towarowo-pieniężnym. Banki spółdzielcze w sposób znaczący przyczynił...