Banki: Umowa rachunku powierniczego

Urszula Kruszewska

Nasza wyobraźnia, podsycona scenami z filmów, podsuwa nam obraz spadkobierców lub innych osób uprawnionych, które wszelkimi sposobami próbują uzyskać dostęp do pieniędzy zgromadzonych na rachunku, przed spełnieniem specjalnych warunków wyznaczonych przez testatora lub przed nadejściem określonego terminu.

Powyższa wizja bardziej jednak pasuje do pojęcia funduszu powierniczego, które wywodzi się z systemu prawa anglosaskiego. Istota funduszu powierniczego faktycznie polega na jednorazowym lub wieloletnim zgromadzeniu przez powiernika środków na rachunku prowadzonym przez wybraną instytucje finansową. Zgromadzony kapitał jest wypłacany osobie trzeciej, pod warunkiem spełnienia określonych wymogów dotyczących warunku lub terminu. Zaufanie, jakim testator lub darczyńca obdarza bank, dotyczy gwarancji, iż zastrzeżone wymogi zostaną spełnione.

W Polsce charakter prawny funduszu powierniczego był zupełnie inny. Fundusz powierniczy (zgodnie z art. 2 pkt. 7 Ustawy z dnia 22 marca 1991 r. – Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych) 1 stanowił wyodrębnioną finansowo wspólną masę majątkową uczestników, o zmiennej wartości i stałym przeznaczeniu gospodarczym, zarządzaną przez towarzystwo funduszy powierniczych. Podmiot ten działał w interesie swoich uczestników, lokując środki pieniężne w papierach wartościowych, na wspólnym rachunku uczestników funduszu. Fundusze powiernicze nie istnieją już w Polsce, gdyż zostały zastąpione przez fundusze inwestycyjne, wprowadzone Ustawą z dnia 28 sierpnia 1997 r. o funduszach inwestycyjnych.2

Aby przybliżyć pojęcie umowy rachunku powierniczego, spróbujmy przeanalizować cele, charakter prawny oraz zastosowanie tej instytucji prawnej.

Rys historyczny

Już w prawie rzymskim funkcjonowała instytucja kontraktu powiernictwa, zwanego fiducją (od słowa fides – wiara, zaufanie, jakim kontrahenci obdarzali się wzajemnie, zawierając umowę). Był to kontrakt realny, polegający na czasowym przeniesieniu własności danej rzeczy na powiernika – fiducjariusza, który po ziszczeniu się określonych w kontrakcie przesłanek, przenosił z powrotem własność tej rzeczy na powierzającego. Fiducja funkcjonowała do późnego okresu poklasycznego (V wiek n.e.) i przyczyniła się do wykształcenia umów zastawu, przechowania czy użyczenia.

W XII w. w Anglii, w związku z wyprawami krzyżowymi, pojawiły się w systemie common low umowy powiernicze. Właściciele ziemscy, wyruszając na krucjatę, powierzali swój majątek zaufanym powiernikom, którzy sprawowali zarząd w ich imieniu. Krzyżowcy zawierali stosowne umowy z powiernikami, określając warunki, na jakich sprawowana była piecza nad majątkiem oraz zasady i termin wydania majątku wskazanemu w umowie spadkobiercy, w przypadku ziszczenia się warunku, jakim była śmierć powierzającego3.

W latach trzydziestych XX w. w Stanach Zjednoczonych zaczął funkcjonować system Escrow (bezpieczeństwo w rękach stron trzecich), który polegał na prowadzeniu przez bank rachunku powierniczego, przeznaczonego do prowadzenia rozliczeń pomiędzy określonymi w umowie kontrahentami. Wykorzystywany był głównie do prowadzenia transakcji handlowych, inwestycji budowlanych czy też dokonywania zakupów na odległość. Kontrahenci wybierali powiernika, osobę godną zaufania o nieposzlakowanej opinii, której kupujący po zawarciu umowy z dostawcą powierzał środki pieniężne. Sprzedawca po otrzymaniu potwierdzenia, iż zapłata znajduje się na rachunku, realizował transakcję sprzedaży. Rachunek Escrow został wprowadzony w celu zwiększenia pewności obrotu gospodarczego poprzez zagwarantowanie przez bank, że po spełnieniu świadczenia nastąpi zapłata. W drodze kontaktów handlowych funkcja rachunku powierniczego zaczęła przenikać również do europejskich systemów prawnych.

Na gruncie prawa polskiego

Umowa rachunku powierniczego nie została odrębnie uregulowana w Kodeksie cywilnym4, przez co kwalifikowana jest jako umowa nienazwana. Jednak zgodnie z zasadą swobody zawierania umów5 „strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byle jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.”

Do zawarcia umowy rachunku powierniczego dochodzi w praktyce dość często, co pozwala na wyróżnienie określonych cech tego typu umowy. Przedmiotem umowy jest utworzenie rachunku powierniczego w danym banku, dla potrzeb konkretnego kontraktu, najczęściej dotyczącego przeniesienia prawa własności w drodze umowy kupna sprzedaży pomiędzy kontrahentami. Kupujący zobowiązuje się do dokonania wpłaty należności (całości lub kolejnych rat), zaś sprzedający zobowiązuje się do przeniesienia prawa własności rzeczy. Strony umawiają się co do szczegółowych warunków, jakie muszą zostać spełnione lub co do terminów, po ziszczeniu się których nastąpi przeniesienie prawa własności na kupującego z równoczesnym uzyskaniem przez sprzedającego prawa do dysponowania środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku powierniczym. Bank, w którym utworzono rachunek powierniczy, pełni rolę zaufanego pośrednika, którego zadaniem jest kontrola należytego wypełnienia warunków określonych w umowie pomiędzy kontrahentami. Ponadto strony mogą zawrzeć w umowie dodatkowe postanowienia dotyczące na przykład kar umownych, odsetek czy też odszkodowania dotyczącego nienależytego lub nieterminowego wykonania kontraktu.

Z założenia pośrednikiem może być każda instytucja finansowa, ale też osoba prawna lub fizyczna, którą strony obdarzą zaufaniem, iż właściwie wypełni funkcję gwaranta oraz kontrolera warunków umowy. W praktyce jednak to bank najczęściej wybierany jest jako jest pośrednik cieszący się największym zaufaniem.

Na gruncie prawa bankowego wprowadzone zostały regulacje dotyczące rachunku powierniczego, określone w art. 59 Ustawy – Prawo bankowe,6 zgodnie z którymi na rachunku powierniczym mogą być gromadzone wyłącznie środki pieniężne powierzone posiadaczowi rachunku przez osobę trzecią, na podstawie odrębnej umowy. Stronami umowy rachunku powierniczego są: bank i posiadacz rachunku (powiernik). W umowie tej określone są warunki, jakie powinny być spełnione, aby środki pieniężne osób trzecich wpłacone na rachunek mogły być wypłacone posiadaczowi rachunku lub aby jego dyspozycje w zakresie wykorzystania tych środków mogły być zrealizowane. Z zasady warunki dysponowania środkami określone w umowie rachunku powierniczego powinny być identyczne z warunkami zawartymi w umowie powierniczej, aczkolwiek bank nie musi od tego uzależniać otwarcia rachunku powierniczego.

W przypadku zawarcia umowy z datą pewną pomiędzy powiernikiem (posiadaczem rachunku) a powierzającym (osobą trzecią) środki wpłacone na rachunek powierniczy nie podlegają zajęciu w przypadku wszczęcia egzekucji wobec powiernika oraz podlegają wyłączeniu z masy upadłościowej w przypadku upadłości powiernika. Jeśli posiadacz rachunku jest osobą fizyczną, to w przypadku jego śmierci kwoty zgromadzone na tym rachunku nie wchodzą w skład masy spadkowej.

Zauważyć należy, że zgodnie z ujęciem art. 59 Ustawy – Prawo bankowe, stosunek powierniczy powstaje pomiędzy powierzającym a powiernikiem, zaś bank pozostaje poza tym stosunkiem prawnym. W stosunku do banku powiernik występuje jako posiadacz rachunku, który z mocy odrębnej umowy powierniczej jest zobowiązany wobec powierzającego do dysponowania środkami zgromadzonymi na rachunku tylko zgodnie z warunkami zawartymi w umowie. Zobowiązania te nie wiążą banku, który związany jest jedynie warunkami wypłaty określonymi w umowie z posiadaczem rachunku. Co do zasady bank nie jest strażnikiem wykonywania umowy powierniczej i nie ma wpływu na stosunek prawny pomiędzy między powiernikiem a powierzającym. Powierzającemu przysługuje roszczenie odszkodowawcze wobec powiernika, jeżeli na skutek odmiennie określonych warunków w umowie rachunku bankowego powierzający poniósł szkodę.7 Dlatego tak istotne jest, aby warunki umowy powierniczej były wiernie odzwierciedlone w umowie rachunku powierniczego oraz aby powierzający zastrzegł brak możliwości zmiany umowy rachunku powierniczego przez powiernika.

Dopuszczalne jest zawieranie innego typu umów rachunku powierniczego, którego stroną (klientem banku) będzie powierzający. Powiernik uzyskuje wówczas prawo dysponowania środkami z rachunku na podstawie udzielonego upoważnienia do dysponowania cudzym prawem we własnym imieniu powiernika. 8

W praktyce

Instytucja rachunku powierniczego stanowi korzystne narzędzie w zakresie obrotu profesjonalnego, wykorzystywane głównie w działalności deweloperskiej, na rynku nieruchomości. Przyczynia się do zwiększenia bezpieczeństwa środków pieniężnych klientów, które są wpłacane na poczet opłaty za nieruchomość. Utworzenie rachunku powierniczego ma na celu ochronę wpłat dokonywanych przez osoby kupujące nieruchomość, poprzez ograniczenie ryzyka utraty środków w przypadku niedotrzymania warunków umowy przez dewelopera lub w przypadku jego upadłości.

Wyróżnić można dwa rodzaje rachunku powierniczego:

• rachunek otwarty – z którego pieniądze są przekazywane na rachunek dewelopera etapami, w zależności od zakończenia poszczególnych etapów budowy,
• rachunek zamknięty – z którego środki są przekazywane deweloperowi dopiero po zakończeniu inwestycji.

W wielu krajach europejskich rachunki powiernicze są obowiązkowe przy zawieraniu transakcji na rynku nieruchomości; zarówno pierwotnym, jak i wtórnym. W przypadku rynku pierwotnego newralgiczny jest okres, jaki upływa pomiędzy dniem pierwszej wpłaty a dniem odbioru nieruchomości, w czasie którego mogą wystąpić różnego rodzaju problemy pośrednika – dewelopera, wpływające nie tylko na jakość i termin wykonania zobowiązania, ale mogące też całkowicie uniemożliwić wywiązanie się z umowy. Umowę rachunku powierniczego można zawrzeć w taki sposób, aby pieniądze przekazywane były na rachunek dewelopera sukcesywnie, w zależności od postępu prac budowlanych.

W przypadku rynku wtórnego, problem sprowadza się do momentu, w którym ma nastąpić przeniesienie prawa własności. Jeśli zapłata ceny nastąpi przed podpisaniem aktu notarialnego, wówczas sprzedający po otrzymaniu należności może wycofać się z podpisania aktu. Jeśli wcześniej nastąpi podpisanie aktu notarialnego przenoszącego własność nieruchomości, wówczas sprzedający może mieć obawy, czy na pewno uzyska zapłatę. Problemy te jednoznacznie rozwiązuje skorzystanie z funkcji rachunku powierniczego, który gwarantuje ochronę interesów każdej ze stron. Jest on również korzystną alternatywą w stosunku do instytucji depozytu notarialnego określonego w art. 108 prawa o notariacie.9

Rachunek powierniczy jest wygodną formą zapewnienia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego w transakcjach biznesowych dotyczących różnego rodzaju umów handlowych, nabycia udziałów bądź akcji przedsiębiorstw, przejęć, fuzji. Warto zauważyć, iż przekazanie środków na rachunek powierniczy nie powoduje powstania obowiązku podatkowego w zakresie podatku od towarów i usług z tytułu otrzymanych zaliczek, gdyż podatnik do czasu zrealizowania kontraktu nie jest zarówno prawnym, jak i faktycznym dysponentem zgromadzonych tam środków.

Niekwestionowaną korzyścią z używania rachunku powierniczego jest zabezpieczenie odbiorcy przed utratą przekazanych na rzecz dostawcy środków finansowych, w przypadku niewywiązania się dostawcy z warunków umowy. Z drugiej strony – dostawca ma zagwarantowane otrzymanie środków finansowych od odbiorcy po spełnieniu świadczenia. Jest to również wygodne rozwiązanie w przypadku nawiązywania nowych kontaktów handlowych, zabezpieczające interesy stron oraz wpływające na pozytywną ocenę wiarygodności kontrahenta.

Podobną funkcję pełni rachunek zastrzeżony – Escrow, który pozwala na bardziej elastyczne formułowanie warunków wpłat i wypłat powierzonych środków pieniężnych. Jednak kwoty zgromadzone na rachunku Escrow nie podlegają ochronie w takim zakresie, jak w przypadku rachunku powierniczego, z uwagi na dowolność w kształtowaniu warunków umowy w zakresie uwalniania środków z rachunku.

Dodać również należy, iż banki prowadzą zróżnicowaną politykę handlową w zakresie opłat związanych z prowadzeniem rachunków powierniczych. Zasadą jest pobieranie opłat za otwarcie rachunku powierniczego i nadzorowanie wypełnienia postanowień umowy. Nie mniej jednak, w określonych przypadkach, kiedy kwota środków pieniężnych jest poważna, a czas ziszczenia się warunków umownych dość długi, banki proponują przyznanie oprocentowania środków.

Tak więc, w polskiej rzeczywistości, rachunek powierniczy służy do zabezpieczenia nie tyle pomyślności spadkobierców, co aktualnych interesów powiernika.

1. Dz.U. 1991. Nr 35, poz. 155; status aktu prawnego – uchylony.
2. Dz.U. 1997. Nr 139, poz. 933; status aktu prawnego – uchylony.
3. http://en.wikipedia.org/wiki/trust.
4. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.
5. Art. 353¹ tamże
6. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 maja 2002 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo bankowe, Dz. U. 2002. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.
7. F. Zoll, Komentarz, tom I i II, Zakamycze 2005.
8. Odpowiedź zastępcy przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego na zapytanie nr 6301 http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/56355665.
9. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 października 2008 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo o notariacie, Dz.U. 2008. Nr 189, poz. 1158, z późn. zm