Banki spółdzielcze: Był sobie bank…

Karol Jerzy Mórawski

Wobliczu informacji przedstawionych przez Komisję Nadzoru Finansowego błędy i uchybienia zarządu wydają się bezsporne – jednak za upadłością SK banku stały również przesłanki natury systemowej.

Ich zdiagnozowanie, określenie mechanizmów, które w krytycznej sytuacji nie zadziałały należycie, wreszcie podjęcie kroków w celu wyeliminowania ryzyka w przyszłości stanowi zadanie nie mniej istotne – a z długofalowej perspektywy rynku finansowego nawet istotniejsze – aniżeli określenie personalnej odpowiedzialności za zniknięcie z rynku największego banku spółdzielczego, który równo za rok obchodziłby dziewięćdziesiąty jubileusz swej działalności.

Jak mogło dojść do sytuacji, w której deklarowany przez poprzedni zarząd banku zysk na koniec czerwca 2015 r. w wysokości 9,2 mln zł okazał się w rzeczywistości stratą 1,6 mld zł? – Proces narastania ryzyka był długoletni – ocenia przewodniczący zarządu komisarycznego banku. Pierwsze reakcje KNF na sytuację w SK banku miały miejsce na początku II kw. 2013 r., jednak proces psucia się banku, jak nietrudno się domyślać, zapoczątkowany został znacznie wcześniej. Przełomową datę stanowił bez wątpienia rok 2007, kiedy to władze banku dokonały zmiany statutu, wprowadzając „wpisowe od kredytów”. Zmiana została dokonana z naruszeniem art. 34 ust. 2 ustawy – Prawo bankowe, nakładającego obowiązek uzyskania zezwolenia na dokonanie zmian w statucie obejmujących:

• firmę,
• siedzibę, przedmiot działania i zakres działalności,
• organy i ich kompetencje, ze szczególnym uwzględnieniem kompetencji członków zarządu,
• zasady podejmowania decyzji,
• podstawową strukturę organizacyjną banku,
• zasady składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych,
• tryb wydawania regulacji wewnętrznych oraz tryb podejmowania decyzji o zaciągnięciu zobowiązań lub rozporządzeniu aktywami, których łączna wartość w stosunku do jednego podmiotu przekracza 5% funduszy własnych,
• zasady funkcjonowania systemu kontroli wewnętrznej,
• fundusze własne oraz zasady gospodarki finansowej.

Grzech pierworodny

Na czym polegało „wpisowe od kredytów”? Mechanizm określony w § 8 ust. 1 pkt 4) statutu zobowiązywał członka banku ubiegającego się o kredyt lub pożyczkę do wniesienia dodatkowego wpisowego w wysokości 2500 zł na każde rozpoczęte 50 tys. kredytu lub pożyczki (od roku 2014 wpisowe od kredytów uległo podwojeniu). Do kwoty tej wliczało się kwotę wpisowego standardowo opłacanego w momencie przyjęcia w poczet członków banku (odpowiednio 3000 zł dla osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej i rolników, 10 tys. zł dla jednoosobowych działalności gospodarczych i spółek prawa handlowego oraz 30 tys. zł dla pozostałych podmiotów). Natomiast zgodnie z § 8 ust. 4 statutu banku, wpłacone wpisowe – również to z tytułu kredytów i pożyczek – nie podlegało zwrotowi z chwilą ustania członkostwa w banku. – Poza oprocentowaniem, kosztem finansowym dla większych klientów była wpłata na fundusz zasobowy – co spowodowało, że koszty pozyskania pieniądza w tym banku były bardzo wysokie. Znacząco wyższe niż te, które można uzyskać w innych bankach – w konsekwencji zwłaszcza więksi klienci, którzy tu się pojawili, mieli już na starcie utrudnione warunki związane z ciężarem kosztów finansowych, które musieli ponosić. Z drugiej strony byli to co do zasady klienci o podwyższonym ryzyku – inaczej nie sięgaliby po tak drogie źródło finansowania – twierdzi Paweł Pawłowski. Przykładem takiego ryzykownego klienta jest spółka z branży kolejowej, której niespełna dwuletnia aktywność na rynku zakończyła się spektakularną upadłością ze stratą netto rzędu 35 mln zł przy 6 mln zł pozostałego majątku. SK bank udzielił tej spółce kredytu obrotowego dwukrotnie – w październiku i w listopadzie 2012 r. na łączną kwotę niespełna 13 mln zł, pobierając wpisowe w łącznej wysokości ponad 700 tys. zł. Warto dodać, iż obydwa kredyty nie zostały spłacone w wyznaczonym terminie. Nie był to przypadek odosobniony.

„Bank udzielił 3 nowo powstałym spółkom z minimalnym – wymaganym prawem – kapitałem własnym [5 tys. zł – przyp. KM] oraz bez historii kredytowej i historii działalności kredyty na kwotę łączną 149,56 mln zł” – czytamy w przygotowanym 23 listopada przez Urząd Komisji Nadzoru Finansowego opracowaniu „Harmonogram działań UKNF wobec Spółdzielczego Banku Rzemiosła i Rolnictwa w Wołominie”. Z dużą dozą prawdopodobieństwa zaryzykować można tezę, iż to właśnie wprowadzenie instytucji „wpisowego od kredytów” zapoczątkowało ciąg przyczynowo- skutkowy, który w znacznej mierze przyczynił się do fatalnej sytuacji finansowej banku. Dopuszczenie finansowania firm o podwyższonym ryzyku kredytowym wiązało się paradoksalnie z początkowym dopływem kapitału, dzięki czemu można było wykazywać pozornie lepsze efekty działalności. Wskazuje na to cytowane opracowanie UKNF: „W pierwszym kwartale 2014 r. fundusze własne Banku dzięki wpłatom wpisowego wzrosły o 16 410 tys. zł, tj. 6,60%. Dla porównania wynik finansowy netto za 2013 rok, który zasilił fundusze niepodzielne Banku, wyniósł 12 392 tys. zł. Wynik finansowy przestał być głównym źródłem tworzenia funduszy własnych, a tym samym Bank zyskał możliwość rozluźnienia polityki cenowej” (podkr. KM). Z czasem polityka kredytowa banku zaczęła się wypaczać w coraz większym stopniu; część udzielonych kredytów szła od razu na opłacenie wpisowego, zdarzały się również przypadki, kiedy bank udzielał finansowania na spłatę poprzedniego, przeterminowanego kredytu – rzecz jasna po raz drugi pobierając wpisowe. Tę zgubną strategię uzupełniało pozyskiwanie relatywnie drogiego pieniądza przez bank – ...