Bank Światowy sugeruje zmiany w programie Czyste Powietrze

Robert Lidke: W czerwcu 2018 r. uruchomiony został Program Priorytetowy Czyste Powietrze, czyli rozłożona na 10 lat inicjatywa w celu ograniczenia niskiej emisji poprzez wymianę pieców oraz poprawę efektywności energetycznej istniejących budynków jednorodzinnych – jak Bank Światowy ocenia dotychczasowe rezultaty tego programu?

Reena Badiani-Magnusson: Program Czyste Powietrze to największy i najbardziej ambitny program wymiany źródeł ciepła i termomodernizacji domów jednorodzinnych w Europie. Program ma szansę na trwałe ograniczyć problem smogu w Polsce, a także poprawić jakość życia milionów ludzi w miastach i na wsi.

Banki komercyjne muszą zostać w pełni włączone do programu

Początkowo program rzeczywiście rozwijał się wolno, ale w ostatnim czasie przyspieszył, także dzięki licznym usprawnieniom i ułatwieniom wprowadzonym przez NFOŚiGW oraz Ministerstwo Klimatu i Środowiska. Przed nami jednak jeszcze długa droga zanim program osiągnie zakładany cel dotarcia do 3 milionów domów jednorodzinnych.

Potrzebne będą dalsze działania, zarówno na poziomie centralnym jak i wojewódzkim, gdyż nie wszystkie województwa wprowadziły jeszcze uchwały antysmogowe ograniczające używanie niektórych paliw.

Nie ma sensu wykorzystywać środków publicznych na inwestycje w kotły, które trzeba będzie za jakiś czas wymieniać

Ponadto, potrzebne jest dodatkowe wsparcie dla tych gospodarstw, które nie są gotowe na taką transformację. W tym kontekście ważne, aby Czyste Powietrze było też ofertą dla najuboższej części społeczeństwa, która potrzebuje dodatkowych subsydiów, a także pomocy w wypełnieniu wniosku czy przeprowadzenia samej inwestycji. Dodatkowo banki komercyjne muszą zostać w pełni włączone do programu.

Ponadto Czyste Powietrze powinno w większym stopniu ograniczać subsydiowanie kotłów węglowych, jeszcze bardziej przyczyniając się do poprawy jakości powietrza, a także realizując zobowiązanie Polski do ograniczania emisji gazów cieplarnianych.

Ma to także sens praktyczny – znany obecnie plan zakłada, że po 2030 r. w miastach nie będzie można palić węglem w celach grzewczych. Dlatego nie ma sensu wykorzystywać środków publicznych na inwestycje w kotły, które trzeba będzie za jakiś czas wymieniać.

I tu dochodzimy do ważnej kwestii związanej z osobami biedniejszymi, które to bardzo często posiadają piece węglowe, a ich domy są nieocieplone. Jak przekonać ich do wymiany źródła ciepła i do termomodernizacji? Osoby takie mają niską zdolność kredytową, albo w ogóle nie posiadają takiej zdolności.

Aby poradzić sobie w Polsce ze smogiem, Czyste Powietrze musi zawierać dodatkową pomoc dla najbiedniejszych, którzy często są społecznie i ekonomicznie wykluczeni.

Rząd podjął już decyzję, aby program objął także tę grupę, co jest ważnym krokiem w kierunku większej spójności działań antysmogowych.

Bank Światowy rekomenduje ustanowienie mechanizmu koordynacyjnego na wysokim poziomie, który łączyłby różne ministerstwa, koordynował działania i programy oraz co najważniejsze pomagał rozwiązywać kluczowe problemy

Pracujemy z polskimi partnerami nad konkretnymi rozwiązaniami w tym obszarze.

Po pierwsze, ważne jest, aby wszyscy mieli świadomość jak przejście na czystsze formy ogrzewania wpłynie na jakość powietrza, zdrowie i codzienne życie.

Po drugie, powinno się pomagać mniej zaradnym obywatelom wypełnić wniosek oraz doradzić w zakresie alternatywnych form ogrzewania. Rekomendujemy, aby władze gminne były w to zaangażowane, zaś pomoc społeczna udzielała wsparcia osobom kwalifikującym się do programu.

Po trzecie, potrzebne są większe dotacje publiczne, na przykład na poziomie 90 procent wydatków, ponieważ wiele osób nie będzie w stanie pokryć kosztów. Trzeba też sobie zdać sprawę z tego, że najubożsi nie będą w stanie sami uiścić wkładu własnego na inwestycje, ponieważ oni takich środków nie mają.

Jak pan widzi, to są skomplikowane kwestie, których rozstrzygnięcie wymaga współpracy na poziomie różnych instytucji publicznych: ministerstw, samorządów, instytucji wdrażających, itd.

Pracuję z Polską od dwóch lat i zdążyłam zauważyć, że z taką współpracą są problemy. Dlatego też przy Czystym Powietrzu Bank Światowy rekomenduje ustanowienie mechanizmu koordynacyjnego na wysokim poziomie, który łączyłby różne ministerstwa, koordynował działania i programy oraz co najważniejsze pomagał rozwiązywać kluczowe problemy.

Jeśli jednak chodzi o Czyste Powietrze, to widać silną determinację polskich władz, żeby problem rzeczywiście rozwiązać. Temat ten jest wysoko na agendzie samego premiera, co oczywiście bardzo pomaga we wdrażaniu potrzebnych zmian.

Istnieje ryzyko, że beneficjenci, także ci najubożsi, dostaną nowy piec, a jednocześnie wzrosną im rachunki. Paliwo gazowe jest droższe od węgla. Jak zrekompensować beneficjentom wzrost miesięcznych opłat za ogrzewanie?

Jeśli ktoś pali obecnie węglem i wymieni swój piec na przykład na piec gazowy, albo zacznie palić pelletem, to właściwa termomodernizacja zrównoważy koszt droższego paliwa, a komfort życia poprawi się.

Dlatego od początku rekomendowaliśmy, żeby program Czyste Powietrze zawierał dwa komponenty: wymianę pieca i ocieplenie domu.

Jeśli jednak ktoś z różnych powodów pali teraz odpadami, śmieciami bądź drewnem ze swojego podwórka to rzeczywiście, miesięczne opłaty mogą wzrosnąć. Wiele takich osób to osoby biedne.

Dlatego też prowadzimy obecnie rozmowy z Polską w sprawie rozszerzenia obecnych instrumentów polityki społecznej, aby adresowały one problem ewentualnego wzrostu tych rachunków. Wiemy, że dla wielu potencjalnych beneficjentów Czystego Powietrza, możliwy wzrost opłat jest barierą – powoduje niepewność i obawy, które na końcu mogą okazać się niepotrzebne.

Tworzone są kalkulatory, które pokażą wyliczenia dotyczące wymiany pieca, termomodernizacji i możliwego wpływu na rachunki.

Tak jak Pani powiedziała, aby wymiana pieca miała sens, potrzebna jest termomodernizacja, a potem ocena czy praca została dobrze wykonana. Kto ma dokonywać takiej oceny – NFOŚiGW, banki, agencje rządowe, jakieś podmioty komercyjne?

Obecnie Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej dokonują oceny jakości wykonanej pracy poprzez kontrolę 5 procent prac w przypadku zewnętrznego wykonawcy oraz 100 procent w przypadku wykonywania robót siłami własnymi. Naszym zdaniem taki model sprawdza się i powinien zostać utrzymany.

Program ma być prosty i nie obciążony zbyt dużą biurokracją czy kontrolą

Rekomendowaliśmy, aby te kontrole zawierały również element środowiskowy, jak np. właściwie składowanie śmieci, recykling czy odpowiednie studia, jeśli chodzi o ptaki czy nietoperze zamieszkujące pod dachami.

Jeśli zaś chodzi o kotły, to powstała lista zielonych urządzeń i materiałów (ZUM), która zawiera urządzenia grzewcze na paliwa stałe, ciekłe i gazowe, a także urządzenia wykorzystujące odnawialne źródła energii. Lista jest obecnie rozszerzana w kierunku materiałów do termomodernizacji, w tym izolacje, okna itp.

Ta lista to gwarancja tego, że Czyste Powietrze dofinansuje tylko te urządzenia, które spełniają określone normy.

Doradzając Polsce uruchomienie programu Czyste Powietrze, od początku zwracaliśmy uwagę, że program ma być prosty i nie obciążony zbyt dużą biurokracją czy kontrolą. Przed nami miliony domów do odnowienia w dość krótkim czasie, i to jest zasadniczy cel.

Jeszcze jedno pytanie dot. Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków, którą to ewidencję będą prowadziły – wszystko na to wskazuje samorządy – to ważny element działań antysmogowych, czy samorządy powinny liczyć na jakieś specjalne wsparcie?

Zgadzamy się co do tego, że władze samorządowe są kluczowym pośrednikiem pomiędzy Czystym Powietrzem a właścicielami domów. Co więcej, odpowiadają za regionalne działania antysmogowe.

Bank Światowy rekomenduje, aby rząd i Czyste Powietrze bardziej pomagały samorządom i zintegrowały je z tym programem

Szybka i skuteczna implementacja tej ewidencji ma szansę znacznie ułatwić planowanie i wdrożenie działań antysmogowych, a także pozwoli administracji skupić się na tych obszarach i grupach osób, głównie najuboższych, które najbardziej tego potrzebują.

W ramach Czystego Powietrza, gminy mogą aktywnie informować o programie, identyfikować domy oraz udzielać wsparcia w sprawdzaniu dochodów co jest kluczowe w ocenie tego jak duży grant poszczególne osoby mogą otrzymać. Mogą również pomagać właścicielom domów w procesie aplikacji.

Innymi słowy, gminy mogą grać naprawdę kluczową rolę w procesie przechodzenia przez mieszkańców na czystsze źródła ciepła, które w konsekwencji będą poprawiać jakość powietrza.

Otworzyła się w Czystym Powietrzu możliwość finansowego wsparcia gmin w ramach pomocy udzielanej beneficjentom. To było potrzebne, ponieważ wiele gmin nie ma zasobów i środków potrzebnych do wykonywania tych zadać.

Rosną obowiązki gmin w związku z przestrzeganiem uchwał antysmogowych oraz zbieraniem informacji potrzebnych do powołania ewidencji emisyjności budynków. Zasoby gmin na działania antysmogowe będą się więc kurczyć, dlatego dodatkowe finansowe wsparcie może być potrzebne. Z tego powodu, Bank Światowy rekomenduje, aby rząd i Czyste Powietrze bardziej pomagały samorządom i zintegrowały je z tym programem.

Bank Światowy przygotowuje obecnie projekt pożyczkowy dla Polski w formie Programu dla Wyników, którego zadaniem jest wsparcie wdrożenia Czystego Powietrza w średnim okresie, poprawienie otoczenia regulacyjnego i instytucjonalnego na rzecz reform. Co oznacza formuła „Program dla wyników”. Jak to wsparcie Banku Światowego ma działać?

Od trzech lat wspieraliśmy Polskę w obszarze powietrza dzięki Komisji Europejskiej w ramach inicjatywy „Catching-Up Regions”.

Czwarta edycja tego projektu właśnie dobiega końca i obecnie przygotowujemy wspomniany „Program dla Wyników”, czyli instrument pożyczkowy, który da Polsce dostęp do finansowania z Banku Światowego przy jednoczesnym wsparciu implementacji Czystego Powietrza przez najlepszych ekspertów Banku.

„Program dla Wyników” polega na tym, że to kraj wdraża daną reformę, wykorzystując swoje własne instytucje, procedury itd., Bank natomiast rekomenduje pewne rozwiązania poprawiające konstrukcję programu i implementację.

Następnie wypłacane są kolejne transze pożyczki Banku po osiągnięciu przez Polskę rezultatów w obszarze programu Czyste Powietrze, na przykład poprzez uchwalenie konkretnych przepisów, włączenie banków komercyjnych do programu czy w postaci wymiany konkretnej liczby kotłów.

Decydując się na ten instrument Polska wysyła silny sygnał – wewnętrznie i za granicę – że walka o Czyste Powietrze jest i będzie dla niej priorytetem.