Raport specjalny: Mechanizm arbitrażowy w umowie handlowej UE–USA

Małgorzata Grącik-Zajaczkowski
Autorka jest doktorem nauk ekonomicznym, wykładowcą SGH.

Koncepcja ISDS

ISDS jest instrumentem prawnym, dającym inwestorowi możliwość dochodzenia swoich roszczeń przeciwko państwu przed międzynarodowym trybunałem arbitrażowym. Celem mechanizmu jest ochrona inwestora zagranicznego przed regulacjami państwa, które może naruszyć jego interes i zmniejszyć potencjalne zyski. Pierwotną intencją powołania ISDS w latach 50. XX w. było zachęcenie inwestorów do większej aktywności inwestycyjnej, zaś środkiem do tego miały być procedury chroniące ich przed zachowaniami dyskryminacyjnymi państw, wywłaszczeniem lub nierzetelnymi wyrokami sądowymi. Pojawił się on pierwszy raz w dwustronnej umowie inwestycyjnej (BIT) między Niemcami i Pakistanem w 1959 r. Po latach obowiązywania systemu okazało się, że może on prowadzić do nadużyć oraz nadmiernego wzmacniania korporacji transnarodowych. W rezultacie ISDS stał się symbolem uprzywilejowanej pozycji koncernów kosztem przedsiębiorstw krajowych, zwłaszcza przedsiębiorstw publicznych.

Praktyka ISDS

Mechanizm ISDS jest dzisiaj elementem większości umów w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji (bilateral investment treaty, BIT). Klauzule o jego stosowaniu wprowadzają chętnie do swoich porozumień nie tylko Amerykanie, ale również Europejczycy. Zgodnie z szacunkami KE, ponad połowa wszystkich traktatów inwestycyjnych zawieranych przez państwa członkowskie UE zawiera przepisy o stosowaniu ISDS.

Może to zaskoczyć, ale choć Amerykanie wnieśli najwięcej spraw w ramach ISDS, to jednak państwa UE ogółem wniosły ich znacznie więcej (patrz wykres 1). Amerykanie złożyli 127 pozwów, tuż za nimi znajduje się Holandia z ponad 60. sprawami. Łącznie państwa członkowskie UE, głównie z Europy Zachodniej, wniosły do końca 2013 r. ponad 300 pozwów. Słowem, mechanizm ISDS jest odbiciem rozwoju procesów globalizacji, zaś liczba wniesionych spraw – odzwierciedleniem wielkości inwestycji na świecie. Im większe kwoty BIZ kierowane są za granicę, tym wyższa liczba spraw wnoszonych w ramach ISDS. Zgodnie z danymi UNCTAD, inwestorzy unijni są największym źródłem BIZ na świecie. W związku z tym państwa UE są najbardziej aktywnymi pozywającymi.

Liczba spraw rozpatrywanych w ramach ISDS zaczęła gwałtownie rosnąć w połowie lat 90. W latach 2012-2013 odnotowano ich rekordową liczbę. W sumie od 1987 r. (od tego roku UNCTAD prowadzi statystyki) do 2013 r. wniesiono 568 pozwów. Spraw przeciwko USA było 16

Państwa członkowskie UE oskarżono 117 razy. Przeciwko USA występowały przede wszystkim firmy z Kanady (15 spraw) i Meksyku (1 sprawa). W przypadku UE większość sporów dotyczyła roszczeń wewnątrzunijnych, pozostałe to oskarżenia ze strony USA (9 spraw), Szwajcarii, Federacji Rosyjskiej (po 3 sprawy), Kanady, Indii, Turcji (po 2 sprawy). ...