Regiony: Potrzeby i bariery rozwoju przedsiębiorczości w gminie i regionie

Bożena Sowa, Paulina Filip

Przedsiębiorczość jest pojęciem wieloznacznym, co oznacza, że jest ona prezentowana z punktu widzenia różnych aspektów; najczęściej jest to aspekt ekonomiczny, psychologiczny, kulturowy, jak również socjologiczny. Dlatego też w literaturze przedmiotu brak jest jednoznacznej definicji przedsiębiorczości. Przyjmuje się, że zagadnienie to stanowi zbiór nowatorskich zachowań, postaw i umiejętności, których zasadniczym celem jest odkrywanie nowych tendencji, rozwiązywanie w sposób twórczy istniejących trudnych problemów, czy też realizowanie przedsięwzięć umożliwiających osiągnięcie określonych wartości w warunkach niepewności i ryzyka.

Przedsiębiorczość nie jest cechą przynależną do danej grupy zawodowej czy do danej firmy; stanowi ona swoistą postawę wobec życia. Osoby przedsiębiorcze charakteryzuje twórcze myślenie, witalność, energia, kreatywność oraz perfekcyjny sposób wykonywania zadań.

Celem niniejszego artykułu jest prezentacja tych determinantów przedsiębiorczości, które stanowią gwarant sukcesu jednostki organizacyjnej. Treść artykułu przedstawia przedsiębiorczość propagowaną w jednostkach samorządu terytorialnego na przykładzie gminy. Podkreślono w nim szczególnie potrzeby wprowadzania przedsiębiorczości oraz innowacyjności w tych jednostkach.

Czersk- zamek książąt mazowieckich wzniesiony na przelomie XIV i XV wieku

Potrzeby innowacyjności w gminie

Gmina obejmuje obszar możliwie jednorodny ze względu na układ osadniczy, przestrzenny oraz więzi społeczne i gospodarcze zapewniające zdolność wykonywania zadań publicznych.

O zakresie zadań gminy decyduje ustawa z 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym. Gminy wykonują przede wszystkim zadania własne oraz zlecone przez administrację rządową z zakresu administracji publicznej, które są obligatoryjne lub fakultatywne (podejmowane w porozumieniu z administracją rządową).

Nowoczesne koncepcja zarządzania pozwalają na zbudowanie nowej jakości zarządzania organizacjami zarówno w stosunku do klientów zewnętrznych: członków społeczności lokalnej czy inwestorów, jak również do klientów wewnętrznych, tj. innych wydziałów urzędu czy poszczególnych pracowników administracji.

Celem budowania i wdrażania strategii innowacyjnych jest tworzenie regionalnych systemów innowacyjnej współpracy i absorpcji środków na poziomie gminy i regionu. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji otwierania się nowych możliwości finansowania rozwoju lokalnego i regionalnego m.in. opartych na unijnych funduszach strukturalnych. Należy więc tworzyć odpowiednią infrastrukturę zarówno w zakresie technicznych, organizacyjnych i finansowych możliwości wchłaniania innowacji, jak i wykorzystania kapitału ludzkiego do wspierania procesów rozwojowych.

W Europie daje się zauważyć zwiększone zainteresowanie polityką innowacyjną i jej wpływem na wzrost gospodarczy, zarówno na poziomie Unii Europejskiej i krajów członkowskich, jak również regionów. W związku z powyższym na wszystkich tych poziomach zostały zainicjowane działania prowadzące do zdefiniowania polityki innowacyjnej, a następnie jej realizacji poprzez bezpośrednie działania. Ponieważ Komisja Europejska uznaje podejście regionalne jako główny mechanizm wspierania innowacji, rozpoczęto realizację projektów, których celem było tworzenie strategicznego podejścia do innowacji. Zainicjowano również opracowanie regionalnych strategii innowacji (ang. Regional Innowation Strategy – RIS).

Regionalna strategia innowacji ma na celu wspomaganie potrzeb regionalnych lub lokalnych oraz innych organizacji rozwoju regionalnego w zdefiniowaniu i wdrożeniu efektywnego systemu wspierania innowacyjności w regionie. Strategia tworzona jest na podstawie analizy potrzeb technologicznych, możliwości i potencjału sektora badawczego i naukowego, a także przedsiębiorstw w zakresie zarządzania, finansów, szkolenia, organizacji oraz samej technologii. Strategia powinna określać kierunki polityki innowacyjnej i sposoby budowy i optymalizacji regionalnej infrastruktury wspomagającej innowacyjność. Stan realizacji regionalnych strategii innowacji w Unii Europejskiej, w tym również w Polsce, przedstawia się następująco:

• ponad 100 regionów UE opracowało w latach 1994-2000 strategie innowacji i obecnie realizuje fazę implementacji;
• pięć regionów (Warmińsko-Mazurskie, Zachodniopomorskie, Wielkopolskie, Opolskie, Śląskie) zakończyło opracowanie strategii w ramach konkursu 5 Programu Ramowego UE (tzn. RIS NAC),
• 10 polskich regionów zakończyło prace nad budowaniem strategii ze środków Ministerstwa Nauki i Informatyzacji (wcześniej KBN),
• 7 regionów uzyskało pozytywny wynik w ramach kolejnego konkursu 6 Programu Ramowego i będzie w kolejnych trzech latach rozwijało prace nad regionalnymi strategiami innowacji (tzw. RIS NAC Second edition).

Wykorzystując dofinansowanie, zarówno z 6 programu ramowego UE badań, rozwoju technologicznego oraz środków Komitetu Badań Naukowych, we wszystkich województwach w Polsce zostały podjęte działania mające na celu opracowanie regionalnych strategii innowacji. W 15 województwach (z wyjątkiem mazowieckiego) działania zostały zakończone, a strategie zatwierdzone przez władze samorządowe (dane ze strony www.pi.gov.pl, stan na 20 marca 2009 roku).

Dlatego, jak widać, szczególnie cennym przejawem przedsiębiorczości jest z pewnością innowacyjność. Zwłaszcza w czasach, gdy warunkiem sukcesu przedsiębiorstw staje się wyróżnienie (formuła „wyróżniaj się lub zgiń”), podejmowanie działań nieszablonowych, pionierskich. Trudno sobie wyobrazić działania przedsiębiorcze, które nie miałyby innowacyjnego charakteru. Innowacyjne działania przedsiębiorcze mogą mieć w tym wypadku bardzo zróżnicowany kształt, od przełomowych innowacji technologicznych po nowatorskie rozwiązania organizacyjne.

Gmina musi być wydajna

Istotne jest sformułowanie pytania: Dlaczego innowacyjność w instytucjach użyteczności publicznej jest tak istotna. Dlaczego nie można zastosować istniejących instytucji użyteczności publicznej takimi jakimi są, a miejsce dla innowacji potrzebnych w tym sektorze widzieć w nowych instytucjach, jak to było robione w niedalekiej przeszłości? Odpowiedź brzmi następująco: jak wiadomo, instytucje użyteczności publicznej w krajach rozwiniętych stały się nazbyt ważne i stanowczo za duże. Sektor niedochodowych usług publicznych, zarówno rządowych, jak i pozarządowych, wzrósł w ciągu XX wieku szybciej niż sektor prywatny o ok. 3-5 razy. Wzrost ten okazał się szczególnie dynamiczny po drugiej wojnie światowej. Tam, gdzie działania użyteczności publicznej mogą zostać zmienione w przedsięwzięcia przynoszące dochód, powinno tak się stać.

Zasadniczym problemem ekonomicznym społeczeństw rozwijających się i już rozwiniętych do 2015 roku będzie przede wszystkim generowanie kapitału. Wiele działań będących w gestii instytucji publicznej leży tylko w jej ręku. Dlatego też, aby były one dochodowe, należy je uczynić bardziej produktywnymi i wydajnymi. Powinny zatem nauczyć się roli innowatorów oraz zarządzania sobą w sposób przedsiębiorczy. Jednak, aby to osiągnąć, muszą zacząć patrzeć na przesunięcia społeczne, techniczne, ekonomiczne i demograficzne, jako na możliwości szybkich zmian w tych obszarach. W przeciwnym wypadku może się zdarzyć, że czynniki te staną się barierami nie do pokonania, a w najlepszym wypadku tylko przeszkodami. Na skutek czego będą coraz mniej zdolne do wypełniania swojej misji, jeśli będą realizować programy i projekty niemogące się sprawdzić w zmienionym środowisku. Mimo to nie zechcą ani nie będą potrafiły odstąpić od swojej misji, nawet w momencie, kiedy nie będą jej spełniać. Raczej będą coraz bardziej przypominały panów feudalnych, kiedy ci stracili swoją funkcję społeczną około 1300 roku.

Społeczeństwo, przy szybkiej zmianie, z nowymi wyzwaniami, możliwościami, potrzebuje instytucji publicznej, instytucji użyteczności publicznej. Należy także liczyć się z faktem, że postęp cywilizacyjny i techniczny idzie dalej; są nowe potrzeby, oczekiwania, wymagania, a rynek się rozwija i konkurencja rośnie w każdej branży i w każdym segmencie rynku. Innowacyjność tego sektora jest tak ważna ze względu na fakt istnienia wielu konkurentów, którzy tworzą konkurencyjne, przedsiębiorcze instytucje użyteczności publicznej, czyniąc istniejące przestarzałymi.

Koniec XX wieku oraz początek XXI to okres ogromnego wzrostu kreatywności i innowacyjności w sektorze usług publicznych. Innowacje społeczne w ciągu około siedemdziesięciu paru lat były równie żywe i produktywne jak innowacje techniczne. Jednak te okresy innowacji przyjęły postać tworzenia nowych instytucji użyteczności publicznej.

Rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności nie leży wyłącznie w interesie samych zainteresowanych przedsiębiorców, ale także państwa. Dlatego też tworzone są nowe instrumenty dla wzmocnienia innowacyjności polskiej gospodarki, a tym samym wprowadza się preferencje dla innowacyjnych przedsiębiorców.

Bariery przedsiębiorczości w gminie

Instytucje użyteczności publicznej, takie jak gminy, agendy rządowe, związki zawodowe, kościoły, uniwersytety, szkoły czy też szpitale, organizacje społeczne, charytatywne itp. powinny być w pełni przedsiębiorcze i innowacyjne tak jak każda firma. Właściwie mogą tego potrzebować jeszcze bardziej. Szybkie zmiany we współczesnym społeczeństwie, technice i gospodarce stanową dla nich jeszcze większe zagrożenie i zarazem jeszcze większą szansę. Jednak gminom jako instytucjom użyteczności publicznej jest zdecydowanie trudniej wprowadzić innowacje niż nawet najbardziej zbiurokratyzowanym firmom. Krytycy biurokracji za opór gmin jako instytucji użyteczności publicznej w stosunku do przedsiębiorczości i innowacyjności winią „bojaźliwych biurokratów”, oportunistów, którzy „nigdy nie musieli się wywiązywać z listy płac”.

Generalnie istnieją trzy zasadnicze powody, dla których przedsięwzięcia prowadzone przez gminę stanowią znacznie większą przeszkodę dla innowacyjności niż w typowym przedsiębiorstwie:

1. Gmina opiera się raczej na budżecie niż na opłacalności związanej z wynikami. Płaci się jej za wyniki z funduszy, które wypracował ktoś inny, czy to podatnicy, ofiarodawcy organizacji charytatywnych, czy firma, dla której pracuje dział kadr albo dział marketingowy. W im więcej wysiłków angażuje się gmina, tym większy będzie jej budżet. Sukces w gminie definiuje się poprzez uzyskanie większego budżetu niż poprzez osiąganie wyników. Zatem każda próba pozbycia się jakiś działań i wysiłków zmniejsza jej zakres, powoduje utratę jej prestiżu i pozycji.
2. Gmina jest uwikłana w wiele zależności. W firmie sprzedającej produkty na rynku jeden element – klienci – ostatecznie przeważa wszystkie pozostałe. Firmie, aby odniosła sukces, wystarczy tylko niewielki udział w niewielkim rynku. Wówczas można zaspokoić pozostałe elementy: akcjonariuszy, pracowników, społeczność itp. Jednak gmina nie ma wyników, na podstawie których jej się płaci. Zatem dowolny element ma w efekcie prawo veta. Z chwilą, gdy gmina zaczyna jakieś działanie, zdobywa członków, którzy potem odmawiają zlikwidowania programu czy choćby jego zwyczajnej modyfikacji.
3. Najważniejszym jednak powodem okazuje się fakt, że przecież gmina istnieje po to, by „czynić dobro”. Oznacza to, że ma tendencję postrzegać swoją misję jako absolut moralny, a nie ekonomiczny i podlegający kalkulacji kosztów i korzyści.

Wiele do życzenia pozostawia potencjał innowacyjny jednostek samorządu terytorialnego, w szczególności chodzi o aspekt związany z ułomnościami władzy publicznej, głównie w dziedzinie zdolności i skłonności do działań interwencyjnych. Należy rozważyć nie tylko samą zdolność władzy publicznej w tym zakresie, ale także zasadność podejmowania takich działań. Niepokój budzą umiejętności jednostek samorządu terytorialnego oraz skutki, jakie ta działalność może wywołać. W szczególności brak merytorycznej wiedzy w zakresie systemów interwencji może przynieść wiele negatywnych efektów w sytuacji, w której władza publiczna tę interwencję podejmie.

Wydaje się, że w tym przypadku zaniechanie działań może być jedynym rozsądnym rozwiązaniem. Wykorzystanie klasycznych rozwiązań systemowych o przewidywalnych skutkach może stanowić logiczną alternatywę w sytuacji niedostatku wiedzy i możliwości podejmowania aktywnych działań interwencyjnych. Istotne staje się zatem określenie potencjału intelektualnego w jednostkach samorządu terytorialnego zarówno w odniesieniu do zasobów samych organizacji publicznych, jak i społeczności lokalnych i regionalnych.

Wykorzystanie tego potencjału w procesach innowacyjnego zarządzania wydaje się uzasadnione i korzystne z punktu widzenia osiągania wyznaczonych celów. To są poważne przeszkody wobec innowacji. Ogólnie rzecz biorąc, wyjaśniają, dlaczego innowacja w usługach publicznych wypływa raczej w nowych przedsięwzięciach niż w istniejących instytucjach.

Szanse przedsiębiorczości w gminie

Gmina, jako organ o charakterze społeczno-gospodarczym, funkcjonuje w określonym otoczeniu. W jego skład wchodzą wszystkie elementy, które znajdują się poza systemem gminy, czyli jej środowisko. Są to zjawiska, mechanizmy i procesy określające uwarunkowania pod postacią szans i zagrożeń dla procesów funkcjonowania i rozwoju gminy. Szanse i zagrożenia mogą mieć różne źródła: gospodarcze, demograficzne, technologiczne, polityczne i społeczne. Dlatego też z jednej strony określony tok zdarzeń może w istotny sposób wywierać korzystny wpływ na nowe możliwości podejmowania działalności gospodarczej, a z drugiej strony – wpływać destrukcyjnie na procesy decyzyjne wprowadzania przyjętej polityki zarządzania.

Generalnie czynniki mające zasadnicze znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości gminy podzielone zostały na dwie kategorie: czynniki makroekonomiczne oraz mikroekonomiczne. Ogólnie rzecz ujmując, makroekonomiczne czynniki stanowią najbardziej istotne szanse rozwoju przedsiębiorczości, o czym świadczą dane zaprezentowane w tabeli 1 będącą podsumowaniem ankiety opracowanej przez K. Jeremczuka z Wyższej Szkoły Administracji i Zarządzania w Przemyślu.

Ponad połowa respondentów wskazała na ulgi i zwolnienia podatkowe oraz korzystne położenie Polski na mapie Europy jako czynniki makroekonomiczne, będące szansą dla rozwoju przedsiębiorczości w gminie. Nieco mniejsza grupa wskazała na możliwości otrzymania preferencyjnych kredytów, korzystne dla przedsiębiorców prawo gospodarcze, politykę państwa w zakresie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, jak również szeroki dostęp do wiedzy i informacji.

Średnio co trzeci badany uznaje wysokie bezrobocie jako czynnik kształtujący przedsiębiorczość, co czwarty wskazuje możliwość promocji polskich przedsiębiorstw i produktów oraz nawiązania współpracy z partnerami zagranicznymi. Najmniejsze znaczenie w opinii respondentów miały takie czynniki, jak: możliwość tworzenia przedsiębiorstw bez konieczności gromadzenia dużego kapitału założycielskiego, powstanie inkubatorów przedsiębiorczości i centrów rozwoju przedsiębiorczości oraz dostępność nowych technologii.

Czynniki o charakterze mikroekonomicznym, stanowiące szanse rozwoju przedsiębiorczości w gminie, przedstawia tabela 2. Zdaniem zdecydowanej większości respondentów czynnikiem stymulującym rozwój przedsiębiorczości w gminach jest poziom rozwoju infrastruktury, w tym technicznej i społecznej. Nieco więcej niż połowa badanych pracowników gmin za parametr wspierający rozwój przedsiębiorczości uznała poparcie władz lokalnych dla działań mikro, małych i średnich podmiotów gospodarczych. W dalszej kolejności wskazywano na korzystny „klimat” dla przedsiębiorców, mikrofundusze rozwoju przedsiębiorczości oraz istniejące na rynku nisze. Za czynniki relatywnie mało znaczące uznano poziom rozwoju instytucji i stowarzyszeń związanych z przedsiębiorczością.

Krasiczyn – jeden z najpiękniejszych pomników polskiego renesansu

Zagrożenia

Wraz z analizą szans rozwoju przedsiębiorczości należy dokonać identyfikacji zagrożeń tkwiących w otoczeniu gminy. Najważniejsze makroekonomiczne zagrożenia rozwoju przedsiębiorczości w gminach przedstawia tabela 3. Za najważniejsze zagrożenia o charakterze makroekonomicznym uznano brak stabilnej i długofalowej polityki rządu wobec działalności gospodarczej mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Średnio siedmiu na dziesięciu respondentów wskazywało na wysokie stopy kredytowe, nieco mniejsza grupa na częste zmiany w przepisach podatkowych, wysokie koszty zatrudnienia oraz prawne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości.

Stosunkowo niewielka grupa badanych respondentów upatrywała zagrożenia w warunkach oferowanym przedsiębiorcom ubiegającym się o kredyty, szarej strefy, korupcji oraz nieuczciwej konkurencji; co ciekawe tylko mały procent badanych zwrócił uwagę, że zagrożeniem mogą być niskie kwalifikacje i umiejętności pracowników. Natomiast spośród mikroekonomicznych zagrożeń rozwoju przedsiębiorczości zaliczono: trudności w gromadzeniu kapitału oraz niski poziom dochodów ludności. Zdecydowanie mniejsza liczba ankietowanych stwierdziła, że zagrożenie stanowi słaba infrastruktura techniczna i brak tradycji przedsiębiorczych. Relatywnie mała liczba gmin upatruje zagrożenie w postawach społecznych mieszkańców, brak terenów pod zabudowę oraz w biurokracji w urzędach. Także niewielki odsetek badanych wykazał, że w jego percepcji brak informacji o rynku i instytucjach obsługujących przedsiębiorstwa nie jest taki ważny i w zasadzie obecny poziom jest wystarczający.

Można wysunąć wnioski, że otoczenie gmin silnie oddziałuje na funkcjonowanie gminy i jej rozwój. Dlatego też podstawowym celem władz gminnych winna być stała obserwacja dokonujących się zmian w otoczeniu w celu maksymalnego wykorzystania pojawiających się w nim zmian oraz minimalizacji tkwiących w nim zagrożeń.

Tak przygotowana i przeprowadzona analiza uwzględniająca różne czynniki otoczenia ma za zadanie nie tylko rozpoznawanie zagrożeń, lecz w szczególności szans rozwoju gmin. Dzięki przeprowadzonej identyfikacji jasno widać, że gmina ma większe pole manewru, wie czym dysponuje, wie jakie są szanse, oczekiwania i jakiego typu mogą wystąpić problemy z realizacją założeń. Z kolei sygnały, jakie docierają do gmin z otoczenia, stanowią podstawę do racjonalnego planowania przyszłości gminy oraz do budowania jej strategii rozwoju, której zadaniem jest stymulowanie strategii rozwoju przedsiębiorczości w gminie.

Podsumowanie

Konkurencyjność regionu zależy w dużej mierze od stałego rozwoju regionalnych jednostek samorządowych. Stąd istotnym elementem tej struktury są władze terytorialne, od których zależy olbrzymia sfera działań wzmacniających potencjał rozwojowy; zdolności do sprawnego działania, szybkości podejmowania decyzji, kreatywności działania w sferze zagospodarowania przestrzennego oraz właściwego planowania rozwoju gospodarczego.

Władze lokalne i regionalne współdecydują o zewnętrznych korzyściach i kosztach działających firm, a tym samym wpływają na uaktywnienie istniejącego potencjału rozwojowego, a także przyciągnięcie kapitału zewnętrznego. Należy pamiętać, że w narastającej presji konkurencyjnej sprawność działania władz terytorialnych i jakość usług, których zorganizowanie leży w kompetencjach jednostek samorządu terytorialnego, determinuje rozwój innowacyjnej przedsiębiorczości.

Gmina jako podstawowa jednostka organizacyjna sprawująca funkcje użyteczności publicznej musi w sposób otwarty i nowoczesny podchodzić do swoich zadań – tak nowych, jak i dotychczas wykonywanych. Organizując życie publiczne oraz kreując otoczenie biznesu poprzez wdrażanie strategii rozwojowych, należy w sposób innowacyjny eliminować bariery, dostrzegać szanse i przezwyciężać zagrożenia dla tej instytucji i tworzonego przez nią otoczenia.

Przypisy:

1. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.
2. G. Gorzelak, Strategia rozwoju gminy, „Wspólnota” z 1997 r., nr 2, Municypium.
3. www.pi.gov.pl.
4. www.pi.gov.pl. (stan na dzień 20.03.2009 r.).
5. P.F. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość, PWE, Warszawa 1992, s. 210.
6. Ibidem, s. 213.
7. Ibidem, s. 210.
8. Ibidem.
9. Ibidem, s. 215.
10. Ibidem.
11. Ibidem, s. 206-207.
12. R. Roszkiewicz, Narzędzia oddziaływania samorządów terytorialnych na rozwój regionów [w:] Polityka regionalna – kierunki i instrumenty, B. Winiarski (red.), AE we Wrocławiu, Wrocław 1994, s. 46.
13. Ibidem, s. 47.
14. K. Jaremczuk (red.), Przedsiębiorczość w procesie funkcjonowania samorządu terytorialnego, WSAiZ w Przemyślu, Przemyśl 2004, s. 14.
15. Ibidem, s. 94.
16. Dane zostały zaczerpnięte z raportu badań empirycznych wśród jednostek samorządu terytorialnego woj. podkarpackiego pn. Przedsiębiorczość w procesie funkcjonowania samorządu terytorialnego przeprowadzonych przez zespół pracowników naukowo-dydaktycznych Wyższej Szkoły Administracji i Zarządzania w Przemyślu pod kierunkiem naukowym K. Jaremczuka w 2003 r. Współautorka artykułu – Bożena Sowa – była członkiem zespołu prowadzającego powyższe badania. Raport został opublikowany w: K. Jaremczuk (red.), Przedsiębiorczość w procesie funkcjonowania samorządu terytorialnego, WSAiZ w Przemyślu, Przemyśl 2004.