20% w szarej strefie

Mówiąc o szarej strefie należy pamiętać, iż zjawisko to niejedno ma oblicze. Zgodnie z unijnym standardem rachunkowości ESA 2010, pod pojęciem „szarej strefy” rozumiane są trzy rodzaje aktywności gospodarczej:

• działalność nielegalna, w przypadku której obie strony są dobrowolnymi partnerami transakcji gospodarczej (np. obrót narkotykami),
• działalność ukryta, w przypadku której transakcje same w sobie nie są sprzeczne z prawem, ale nie są zgłaszane w celu uniknięcia urzędowej kontroli (np. niewykazywanie niektórych transakcji w dokumentacji podatkowej firm),
• działalność określana jako „nieformalna”, zazwyczaj w sytuacji, gdy nie prowadzi się żadnych rejestrów (np. prowadzenie niezarejestrowanej działalności handlowej).

Przed rokiem 2014 w państwach Unii wliczano do PKB jedynie dochód wypracowany w dwóch ostatnich formach szarej strefy. Od zeszłego roku zalecenia Eurostatu zobowiązały państwa UE do uwzględniania również zysku wypracowanego przez działalność nielegalną. Zaznaczyć trzeba jednak, że – z uwagi na fakt nieuczestniczenia tej działalności w oficjalnym obrocie gospodarczym – „włączanie szarej stref do PKB ma wpływ jedynie na poziom PKB, a wpływ na jego dynamikę jest śladowy – w praktyce bliski zeru. Rzecz w tym, że rewizje wartości z tego tytułu nie są przeprowadzane skokowo, lecz dotyczą dłuższych szeregów czasowych” – piszą autorzy opracowania IBnGR.

Jakie przyczyny generują prowadzenie działalności ukrytej przez oficjalnie funkcjonujące podmioty? Wbrew powszechnej opinii, przyczyną „podwójnej księgowości” nie jest wyłącznie zaniżanie dochodów do opodatkowania. „Inny powód ukrywania części produkcji dóbr lub usług to niewypełnianie standardów wymaganych przez przepisy prawa” – informuje raport. Autorzy opracowania dodają: omijane przez przedsiębiorców normy i standardy nierzadko noszą znamiona przeregulowania.

– Takie przeregulowanie gospodarki prowadzi do rozrostu szarej strefy (…) chodzi między innymi o obowiązkowe koncesje i zezwolenia potrzebne do prowadzenia niektórych rodzajów działalności, nadmiar obowiązkowych formularzy i deklaracji podatkowych czy też zbyt duża liczbę kontroli prowadzonych przez wiele instytucji. Przedsiębiorców do oficjalnego działania zniechęcają też często nadmiernie rozbudowane przepisy i obowiązki związane z bezpieczeństwem pracy, ochroną środowiska czy normami technicznymi i jakościowymi – czytamy w dokumencie IBnGR.

Działalność ukryta ma podwójnie negatywny wpływ na gospodarkę narodową. Bezpośrednim skutkiem jest oczywiście uszczuplenie dochodów budżetowych. To jednak nie najgorszy efekt nierejestrowanej działalności gospodarczej:

– Najbardziej istotnym negatywnym aspektem występowania szarej strefy jest zakłócenie mechanizmów konkurencyjnych. Firmy działające w szarej strefie stają się bowiem bardziej konkurencyjne od firm działających w pełni legalnie. Szara strefa oznacza unikanie opodatkowania (zarówno podatkami pośrednimi jak i bezpośrednimi), a to z kolei umożliwia nieuczciwym przedsiębiorcom oferowanie swoim klientom towarów i usług po niższych cenach. Często po cenach, których nie są w stanie zaoferować podmioty płacące podatki, gdyż oznaczałoby to dla nich straty – oceniają autorzy raportu.

W opinii ekspertów Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, nadmierny udział działalności ukrytej i niezarejestrowanych firm w obrocie gospodarczym może prowadzić do sytuacji, w której głównym czynnikiem decydującym o wyborze towarów i usług staje się ich cena. W takim przypadku najbardziej ucierpią marki stawiające na wysoką jakość czy nowatorstwo produktu, a w dalszej konsekwencji obniża się innowacyjność danego segmentu rynku. Z drugiej strony, występowanie szarej strefy (rzecz jasna w rozumieniu niezarejestrowanej działalności gospodarczej, a nie działań ewidentnie przestępczych) w niektórych segmentach rynku może przynosić również pozytywne efekty.

 – (…) szara strefa umożliwia prowadzenie działalności gospodarczej, zarobkowej w pewnych obszarach i sytuacjach, gdzie ta działalność nie mogłaby być prowadzona w ramach oficjalnej gospodarki. Chodzi na przykład o wspomniane już zatrudnienie osób o niskich kwalifikacjach lub bez kwalifikacji, które nie miałyby szans na legalną pracę (…) to samo dotyczy działalności usługowej – jest grupa konsumentów, która na przykład ze względów finansowych nie skorzystałaby z pewnych usług oferowanych przez firmy działające w sferze oficjalnej. Szara strefa umożliwia zrealizowanie tych usług, przez co wpływa pozytywnie na tworzenie PKB – czytamy w opracowaniu.

 Jak skutecznie ograniczać zjawisko szarej strefy? Eksperci Instytutu Badań nad Gospodarką rynkową wskazują kilka równoległych kierunków działań. Do pierwszego z nich należą działania systemowe, eliminujące okoliczności w największym stopniu skłaniające przedsiębiorców do działania poza oficjalnym obrotem:

• racjonalne obniżanie obciążeń fiskalnych, z tendencją do upraszczania systemu podatkowego,
• ograniczanie pozapodatkowych kosztów związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – jak opłaty lokalne, składki ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego, ale również koszty uzyskiwania certyfikatów i uprawnień obowiązujących w niektórych branżach (np. opłaty za egzaminy),
• zmniejszanie liczby koncesji, licencji i zezwoleń,
• doprecyzowanie prawa i eliminacja urzędniczej dowolności w interpretacji przepisów.

Ważnym elementem, na który wskazują twórcy raportu, jest promowanie i wspieranie obrotu bezgotówkowego. – Płatności w szarej strefie są bowiem realizowane niemal wyłącznie w postaci gotówkowej, tak aby nie pozostawały żadne ślady transakcji w systemie finansowym– czytamy w dokumencie.

Do drugiej kategorii należą działania ukierunkowane na wykrycie podmiotów funkcjonujących w szarej strefie, jak kontrole skarbowe czy działania inspekcyjne prowadzone przez inne służby. Eksperci Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową podkreślają, że ta forma przeciwdziałania szarej strefie nie powinna być jedyną.

– Państwo musi oczywiście wykorzystywać odpowiednie narzędzia kontrolne i represyjne do walki z szarą strefą, jednak wykorzystywane są one w przypadkach, gdy nielegalna działalność miała już miejsce. W ocenie Instytutu, w przypadku dążenia do ograniczania szarej strefy znacznie skuteczniejsze są działania profilaktyczne – a więc tworzenie regulacji gospodarczych, które nie będą zachęcały przedsiębiorców do ukrywania działalności przed fiskusem – oceniają autorzy raportu.

 Trzecim narzędziem skutecznej walki z szarą strefą jest promowanie określonych postaw społecznych – poprzez uświadamianie szkodliwości szarej strefy i ukazywaniu negatywnych skutków zakupów w niezarejestrowanych firmach (na przykład niemożności skutecznego dochodzenia uprawnień gwarancyjnych w przypadku zakupu od handlarza niewystawiającego paragonów). Jako przykład takiego działania twórcy raportu wskazują akcję Ministerstwa Finansów „Weź paragon”.

Jaka forma szarej strefy występuje najpowszechniej w Polsce? Wbrew powszechnemu przekonaniu, za największe straty z tytułu uszczupleń podatkowych wcale nie odpowiadają osoby prowadzące działalność niezarejestrowaną. Ich udział w PKB za rok 2012 to zaledwie 3,3 proc. – według analiz GUS. Jeszcze mniejsze znaczenie ma działalność o charakterze przestępczym – jedynie 0,8 proc. PKB. Największy zasięg ma natomiast nieewidencjonowana działalność w oficjalnie działających firmach – aż 11,2 proc. PKB. Łącza wartość obrotów w szarej strefie według analiz GUS w roku 2012 wyniosła 15,3 procent. Z kolei zdaniem ekspertów IBnGR, udział szarej strefy w gospodarce w roku 2012 był rekordowy i wyniósł 21,1 proc. PKB. Od tamtego czasu obserwowana jest stała tendencja zniżkowa; prognozy Instytutu mówią o 19,2 procentowym udziale szarej strefy w PKB w roku 2015. Oznacza to ok. 36 procentowe doszacowanie, na które złożyły się wyniki dotyczące m.in. rodzajów działalności przedstawionych w poniższej tabeli.

Karol Jerzy Mórawski