Zagranica: Zagrożenie spółdzielczego charakteru banków ludowych we Włoszech

Eugeniusz Gastomski
prof. Uniwersytetu Gdańskiego, dr hab. nauk ekonomicznych

Każda z tych grup bankowych ukierunkowana była na obsługę innych segmentów rynku i stawiała sobie odmienne cele strategiczne, np. głównym celem działalności banków prywatnych notowanych na giełdzie był wzrost wartości dla akcjonariuszy (shareholders value), a banków spółdzielczych wspieranie finansowe swoich członków przez świadczenie im pomocy oraz oferowanie wysokiej jakości produktów bankowych po atrakcyjnych cenach i w placówkach położonych blisko miejsca zamieszkania bądź prowadzenia działalności gospodarczej. Funkcjonowanie na rynku równolegle prywatnych banków komercyjnych, kas oszczędności o charakterze non profit i banków spółdzielczych, a więc ta różnorodność instytucji kredytowych była czynnikiem stabilizującym sektor bankowy i przeciwdziałała wykluczeniu z rynku finansowego mieszkańców wiosek i obszarów peryferyjnych oraz osób w miastach o niskich dochodach.

Sytuacja ta zaczęła się zmieniać pod koniec XX w. na niekorzyść komunalnych kas oszczędności i banków spółdzielczych. Pod wpływem pochodzącej z krajów anglosaskich agresywnej ideologii neoliberalnej i dążenia władz unijnych do harmonizacji rynku bankowego w ramach Unii Europejskiej wśród polityków zrodziło się przekonanie, że banki, które nie nastawiają się na maksymalizację zysku, nie pasują do gospodarki rynkowej i powinny przekształcić się w instytucje czysto rynkowe. Banki spółdzielcze i kasy oszczędności zaczęły więc być postrzegane jako podmioty zacofane, nieefektywne i niezdolne do konkurowania na rynku. Ponadto przypuszczono ostrą krytykę na gwarantowanie przez państwo funkcjonowania komunalnych kas oszczędności, widząc w tym naruszenie zasad uczciwej konkurencji na rynku usług finansowych. Polityka rządów i organów unijnych została zdominowana przez dążenie do jak najszerszej prywatyzacji banków. W efekcie w wielu krajach (np. we Włoszech, w Szwecji. Hiszpanii) kasy oszczędności całkowicie zniknęły z rynku lub zostały tak głęboko zmienione, że dzisiaj pod względem formy prawnej, celu działalności i ukierunkowania biznesowego prawie niczym nie różnią się od czysto komercyjnych banków prywatnych1. W części krajów europejskich zmianie uległ też model funkcjonowania banków spółdzielczych.

Rola włoskich banków ludowych w systemie bankowym kraju

Bardzo poważne zmiany nastąpiły w bankowości spółdzielczej we Włoszech. W drugiej połowie XIX w. ukształtowały się tam, podobnie jak w Niemczech i Austrii, dwie spółdzielcze grupy bankowe: Gruppo Banche Popolari Italiane i Gruppo Banche di Credito Cooperativo, które funkcjonują do dzisiaj, ale w znacznie zmienionej formie. Pierwsza grupa obejmuje działające w miastach i wzorowane na modelu banku Hermana Schulze-Delitzscha banki ludowe, a druga oparta na idei spółdzielczej kasy Wilhelma Raiffeisena spółdzielnie kredytowe (banche di credito cooperativo – BCCs). Te dwie grupy bankowe ze sobą nie współpracują, ale też nie konkurują, ponieważ działają na różnych obszarach i obsługują różne segmenty klientów. Większe aktywa i wyższy udział w rynku usług bankowych mają banki ludowe (banche popolari), których ewolucja stanowi przedmiot poniższych rozważań.

Duże zmiany w zakresie regulacji prawnej działalności włoskich banków, w tym także spółdzielczych, wprowadziła nowelizacja prawa bankowego w 1993 r. Odtąd banki we Włoszech mogły funkcjonować jedynie w formie spółki akcyjnej lub bankowej spółki spółdzielczej, czyli spółdzielni na akcje z ograniczoną odpowiedzialnością (societá cooperativa per azioni a respansabilita limitata). W prawie bankowym przyjęto zasadę, że w nazwie słowo „spółdzielczy” mogą stosować tylko bankowe spółdzielnie kredytowe (banche di credito cooperativo). Zaś banki ludowe takiej możliwości zostały pozbawione.

W bankach ludowych utrzymano tradycyjną zasadę spółdzielczą: „jeden członek – jeden głos” bez względu na liczbę posiadanych udziałów, które w przypadku jednego podmiotu łącznie nie mogą przekroczyć 0,5% funduszu udziałowego spółdzielni (z wyjątkiem funduszy inwestycyjnych). Udziały w bankach ludowych muszą być zarejestrowane i mogą być odstępowane osobom trzecim. W wyniku decyzji zarządu do banku są przyjmowani nowi udziałowcy, co oznacza, iż kapitał udziałowy banku ludowego ciągle się zmienia. Banki ludowe są zobligowane przeznaczać każdego roku co najmniej 10% wypracowanego zysku na zwiększenie swego funduszu rezerwowego.

W wyniku procesów konsolidacyjnych liczba banków ludowych zmniejszyła się ze 100 w 2010 r. do 63 w 2016 r. i wzrosła przeciętna wielkość pojedynczego banku. Wszystkie one są bankami uniwersalnymi. Od kilku lat zmniejsza się także liczba placówek banków ludowych. W 2016 r. w całym kraju było ich 8829, tzn. prawie 700 mniej niż w 2010 r. Zmniejsza się stopniowo zatrudnienie w bankach ludowych – w 2016 r. wynosiło 80,7 tys. osób (prawie 4 tys. mniej niż w 2010 r.). Liczba ich członków powoli wzrastała i na koniec 2015 wynosiła 1380 tys. osób fizycznych i prawnych. Członkowie rekrutują się ze wszystkich zawodów i branż – wśród nich są zarówno przedsiębiorcy i kupcy, jak i pracownicy najemni. Banki ludowe obsługują 12,4 mln klientów, w tym wiele małych i średnich przedsiębiorstw. W ostatnich latach aktywa całej grupy banków ludowych istotnie się nie zmieniły i na koniec 2015 r. wynosiły 450 mld euro, udział w rynku depozytów i kredytów bankowych był wysoki i wynosił około 25%. Odgrywają one bardzo ważną rolę w zakresie obsługi małych i średnich przedsiębiorstw, które stanowią podstawę rozwoju włoskiej gospodarki.

Włoskie banki ludowe w porównaniu z bankami spółdzielczymi w Niemczech, Austrii czy Szwajcarii są stosunkowo dużymi instytucjami kredytowymi, co pozwala większości tych banków samodzielnie funkcjonować na rynku i uzyskiwać korzyści skali. W 2015 r. bank ludowy we Włoszech przeciętnie liczył 22 tys. członków, posiadał 140 placówek obsługi klientów, zatrudniał 1300 pracowników, obsługiwał 197 tys. klientów i dysponował aktywami o wartości 7,1 mld euro.

Banki ludowe nie są zrzeszone w żadnym banku regionalnym, a ze wsparcia banku krajowego – Instituto Centrale delle Banche Popolari Italiane (ICBPI) w Mediolanie korzystają jedynie mniejsze banki ludowe. ICBPI jest spółką akcyjną należącą do kilkunastu banków ludowych, która zatrudnia prawie 2 tys. pracowników i posiada 8,2 mld euro aktywów. Bank ten specjalizuje się przede wszystkim w realizacji rozliczeń krajowych i zagranicznych. Przygotowuje też dla zainteresowanych banków ludowych nowe produkty, udziela im wsparcia w zakresie informatyki oraz prowadzi działalność operacyjną na własny rachunek.

Interesów banków ludowych na płaszczyźnie politycznej w kraju strzeże Związek Banków Ludowych (Associazione Nazionale fra le Banche Popolari) z siedzibą w Rzymie. Jego zadaniem jest także promocja banków ludowych, działanie na rzecz wzrostu ich prestiżu w społeczeństwie, prowadzenie badań i analiz rynkowych oraz doradzanie swoim członkom w sprawach ekonomicznych i prawnych.

Należy podkreślić, że włoskie banki ludowe nigdy nie tworzyły tak zwartej grupy jak włoskie spółdzielnie kredytowe (banki Raiffeisen) czy banki spółdzielcze w innych krajach europejskich. Również idea wspierania rozwoju ekonomicznego członków jest w nich słabo akcentowana, a ich działalność ukierunkowana jest przede wszystkim na generowanie zysków.

Przymusowe przekształcanie banków ludowych w spółki akcyjne

Prawo bankowe we Włoszech dopuszcza przekształcenie banku ludowego za zgodą banku centralnego w spółkę akcyjną. Regulacja ta zapoczątkowała proces rezygnacji banków ludowych z formy prawnej spółdzielni na rzecz spółki akcyjnej. Obecnie zdecydowana większość bankó...