Ubezpieczenia społeczne: Kraje skandynawskie – Systemy emerytalne z elementami zaopatrzenia (cz. II)

Maria A. Szczur

I. Finlandia

Finlandia to kraj, w którym procesy uprzemysłowienia nastąpiły stosunkowo późno, a tym samym także późno rozpoczęły się procesy formowania polityki społecznej typowej dla krajów o masowym zatrudnieniu w gospodarce industrialnej. Zasadnicza zmiana podejścia do kwestii polityki społecznej nastąpiła po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. Rozwój demokracji parlamentarnej, a tym samym wzrost znaczenia partii socjaldemokratycznych zrodził żądania wprowadzenia ubezpieczeń pracowniczych. Jednocześnie w związku z trudną sytuacją dochodową części ludności pojawiło się żądanie zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim słabszym ekonomicznie grupom.

Obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne wprowadzono w Finlandii ustawą z 1937 r. Ochroną objęto wszystkich obywateli, którzy w momencie wejścia w życie ustawy nie ukończyli 55 lat. Podstawowe świadczenia miały mieć charakter ubezpieczeniowy, a dodatki (finansowane z podatków) – przyznawane najuboższym – charakter zaopatrzeniowy. Pierwsze emerytury wypłacono dopiero w 1949 r., przy czym przysługiwały one jedynie 14 proc. ludności w wieku emerytalnym. W miarę wzrostu zamożności ludności kraju celem zabezpieczenia społecznego stało się nie tylko zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego na poziomie minimum, ale także dążenie do utrzymania osiągniętego w okresie aktywności zawodowej poziomu życia. W 1962 r. wprowadzono więc dla pracowników sektora prywatnego emerytury powiązane z zatrudnieniem (TyEL), których poziom był uzależniony od zarobków. Znaczenie emerytur z systemu TyEL w kolejnych latach rosło. W efekcie pojawiła się inicjatywa ustawodawcza zmierzająca do połączenia systemu TyEL z systemem emerytur podstawowych.

Struktura obecnego systemu zabezpieczenia emerytalnego

Funkcjonujący obecnie w Finlandii system zabezpieczenia emerytalnego jest trójfilarowy. Pierwszy filar tworzą dwa powiązane ze sobą podsystemy: administrowany przez państwo system bazowej emerytury państwowej oraz podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem. Systemy zakładowe oraz indywidualne plany emerytalne, które tworzą drugi i trzeci poziom zabezpieczenia, przy czym mają one mniejsze znaczenie dla zabezpieczania dochodów Finów po przejściu na emeryturę.

W obrębie pierwszego filaru, zasadnicze znaczenie ma drugi z wymienionych podsystemów obowiązkowych, a pierwszy stanowi jedynie jego uzupełnienie. Podsystemy te są ze sobą zintegrowane, gdyż poziom emerytury podstawowej jest uzależniony od poziomu emerytury związanej z zatrudnieniem. Podsystem emerytur powiązanych z zatrudnieniem ma na celu zarówno redystrybucję w okresie życia jednostki, jak również realizację idei sprawiedliwości międzypokoleniowej: czyli zagwarantowanie po przejściu na emeryturę utrzymania dochodu porównywalnego zarówno z dochodem danej osoby w okresie aktywności, jak i dochodami współczesnych jej pracowników. Dodatkowo w przypadku emerytury ustawowej wymagane jest spełnienie kryterium zamieszkiwania w Finlandii przez określony okres.

Ustawowe obowiązkowe podsystemy są uzupełniane poprzez świadczenia z grupowych bądź indywidualnych planów emerytalnych o charakterze dobrowolnym. Zainteresowanie tymi systemami jest niewielkie ze względu na stosunkowo wysoką stopę zastąpienia uzyskiwaną w podsystemach ustawowych (w 2008 r. pracownik przechodzący na emeryturę w wieku 60 lat i posiadający 40-letni okres opłaty składek otrzymywał przeciętne świadczenie o stopie zastąpienia wynoszącej 69,55 proc.), a także brak górnego limitu podstawy wymiaru składek oraz podstawy wymiaru świadczenia. W ostatnich latach obserwuje się niewielki, acz systematyczny, wzrost zainteresowania zakładowymi programami emerytalnymi.

Grupowe, dobrowolne podsystemy emerytalne (drugi poziom) występują w formie funduszy emerytalnych, specjalnych fundacji bądź ubezpieczeń na życie. Pracodawca finansuje co najmniej 50 proc. składki do grupowego planu. W planach takich uczestniczy koło 15 proc. zatrudnionych w sektorze prywatnym. W ostatnich latach wzrosło także zainteresowanie indywidualnymi planami emerytalnymi.

Podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem

Podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem obejmuje z mocy prawa wszystkich pracowników sektora publicznego i prywatnego, osoby pracujące na własny rachunek, a także rolników w wieku od 23 do 65 lat. W przypadku pracujących na własny rachunek oraz rolników, systemem objęte są osoby, których roczny dochód nie przekracza ustalonego dla danego roku poziomu.

Składki to główne źródło finansowania emerytur związanych z zatrudnieniem. Składka płacona przez pracownika jest zróżnicowana zależnie od wieku ubezpieczonego: w 2013 r. wynosiła ona 5,15 proc. wynagrodzenia brutto w przypadku pracowników w wieku poniżej 53 lat i 6,5 proc. – w przypadku osób starszych. Natomiast składka opłacana przez pracodawcę wynosiła 17,65 proc. wynagrodzenia brutto bez względu na wiek pracownika. Co ważne, najniższe wynagrodzenia (do 54 euro miesięcznie, 2013 r.) nie podlegają oskładkowaniu. Uzupełniające źródło finansowania emerytur powiązanych z zatrudnieniem stanowią subwencje państwa. Państwo finansuje składki za niektóre grupy (np. za studentów, osoby przebywające na urlopach wychowawczych i pielęgnacyjnych w związku z opieką nad dziećmi do 3 lat), a także dotuje system dla pracujących na własny rachunek i system rolniczy. Finansowanie emerytur związanych z zatrudnieniem to kombinacja metody repartycyjnej i metody opartej na częściowej kapitalizację składek, przy czym pierwsza stanowi około ¾ całego finansowania. Rynkowa wartość aktywów funduszy tego podsystemu w 2013 r. stanowiła ok. 73 proc. PKB Finlandii. Jest to system o zdefiniowanym świadczeniu. Część składki przeznaczana jest na wypłatę bieżących świadczeń. Repartycyjnie finansowane są: waloryzacja, renty rodzinne, renty częściowe, nieubezpieczeniowa część emerytury, nieubezpieczeniowa część renty inwalidzkiej i świadczenia na wypadek bezrobocia. Druga część składki zasila fundusz na poczet przyszłych wypłat. Fundusz jest wspólny (nie ma indywidualnych kont), a zyski z inwestycji nie wpływają na poziom indywidualnych emerytur. Stopa zwrotu funduszu wpływa jednak na poziom stopy oskładkowania w przyszłości.

W tym podsystemie stosuje się elastyczny wiek emerytalny (od 62 do 68 lat), przy czym przy kalkulacji świadczenia ostatnie lata liczą się najbardziej. Regulacje nie wymagają posiadania okresu wyczekiwania czy zakumulowania środków na minimalnym poziomie, choć – jak zaznaczono powyżej – w systemie występują minimalne limity zarobków podlegających oskładkowaniu. Od 2005 r. podstawę wymiaru emerytury stanowią wynagrodzenia z całej kariery zawodowej. Jednak z podstawy wymiaru emerytury odlicza się składki finansowane przez samego pracownika. Wynagrodzenia uwzględniane w podstawie wymiaru emerytury są indeksowane, a stosowny wskaźnik waloryzacji uwzględnia 80 proc. wzrostu płac i 20 proc. wzrostu cen. Od 2010 r. do formuły, wedle której ustala się świadczenie, wprowadzono wskaźnik dalszego trwania życia, co powoduje, że w miarę jego wzrostu następuje spadek poziomu świadczenia1. Kohorty, dla których ten wskaźnik jest wyższy, powinny zatem pracować dłużej, aby skompensować spadek świadczenia wywołany wydłużeniem oczekiwanej długości dalszego życia. Świadczenia wypłacane z podsystemu związanego z zatrudnieniem waloryzowane są co roku przy zastosowaniu wskaźnika indeksacji mieszanej (20 proc. wskaźnika wzrostu płac w gospodarce i 80 proc. wskaźnika wzrostu cen).

Na podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem składa się 9 systemów obejmujących poszczególne grupy zawodowe pracowników sektora prywatnego i publicznego. Zasady ich funkcjonowania są podobne. Największy z nich to system dla pracowników sektora prywatnego (TyEL), który obejmuje swym zakresem ponad 50 proc. pracowników tego sektora. Systemem tym administrują liczne prywatne instytucje ubezpieczeniowe, fundusze czy fundacje. Koordynacja następuje na szczeblu centralnym (centralny urząd zabezpieczenia emerytalnego oraz ministerstwo spraw socjalnych i zdrowia). Nadzór nad całością sektora sprawuje komisja nadzoru finansowego.

Podsystem emerytur podstawowych

Podsystem emerytur podstawowych obejmuje wszystkie osoby, które w okresie między 16. a 65. rokiem życia zamieszkiwały w Finlandii przez określony okres. Podsystem emerytur podstawowych ma na celu zapewnienie minimalnego dochodu wszystkim rezydentom, którzy nie nabyli prawa do emerytury powiązanej z zatrudnieniem bądź dla których kwota tego świadczenia jest bardzo niska.

Od 2010 r. emerytury w ramach tego systemu finansowane są wyłącznie z podatków ogólnych (wcześniej – dodatkowo ze składek pracodawców). W ramach tego systemu przewidywana jest wypłata następujących świadczeń: emerytura państwowa, emerytura gwarantowana i dodatki do emerytur (np. dodatek na dziecko, dodatek mieszkaniowy czy emerytura dla bezrobotnego). Podsystem emerytur podstawowych administrowany jest przez urząd ubezpieczeń społecznych, niezależna instytucję nadzorowaną bezpośrednio przez parlament.

Prawo do emerytury państwowej nabywa się z chwilą ukończenia 65 lat. Przepisy dopuszczają możliwość kontynuowania pracy zarobkowej. Pod pewnymi warunkami istnieje możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę, po ukończeniu 62 lat, a także odroczenia przejścia na emeryturę – maksymalnie do 68 lat. Natomiast prawo do emerytury gwarantowanej nabywa osoba o bardzo niskich dochodach (kryterium dochodowe), która na stałe mieszkała w Finlandii przez co najmniej 3 lata po ukończeniu 16 lat. Osobie, która jako dorosła mieszkała przez 40 lat w Finlandii, przysługuje emerytura państwowa w pełnej wysokości bądź emerytura gwarantowana. Jeśli okres zamieszkiwania był krótszy, świadczenie kalkuluje się wedle zasady pro rata temporis. Wysokość emerytury państwowej uzależniona jest od długości okresu zamieszkiwania w Finlandii, stanu cywilnego osoby uprawnionej i poziomu pozostałych jej dochodów emerytalnych (kryterium dochodowe). Wysokość tego świadczenia jest zróżnicowana (od 6,47 euro do 608,83 euro miesięcznie w 2013 r.). Pełna emerytura państwowa dla osoby samotnej wynosi 608,63 euro miesięcznie, co stanowiło około 20 proc. przeciętnego wynagrodzenia. Gdy miesięczne dochody emerytalne z pozostałych źródeł przekraczają 1257,96 euro, emerytury państwowej nie wypłaca się.

Emerytura gwarantowana weszła w życie w 2011 r. i gwarantuje świadczenie na poziomie minimalnym tym emerytom, którzy nie posiadają żadnych dochodów emerytalnych lub których łączne dochody emerytalne (emerytura państwowa i emerytura powiązana z zatrudnieniem) nie przekraczają ustalonego dla danego roku poziomu (w 2013 r. 713,73 euro miesięcznie).

Wszystkie świadczenia wypłacane w ramach tego systemu są corocznie waloryzowane, przy czym stosuje się indeksację cenową.

II. Norwegia

System ubezpieczenia społecznego Norwegii obejmuje wszystkie ryzyka społeczne, w tym i ryzyko starości. Obecnie ochroną w ramach ubezpieczenia społecznego objęta jest cała ludność kraju, a system finansowany jest zarówno ze składek płaconych przez ubezpieczonych (pracowników) i pracodawców, jak i z podatków ogólnych. Za pobór składek odpowiedzialne jest ministerstwo finansów poprzez swoje służby podatkowe.

Pierwsze ...