Temat numeru: Program usuwania azbestu z terytorium Polski a fundusze europejskie
W Ministerstwie Gospodarki trwają uzgodnienia międzyresortowe, mające na celu wprowadzenie jak najszybciej zmian do przepisów o odpadach azbestowych. Wartość rynku utylizacji azbestu szacuje się na dziś na około 800 mld zł, zatem gra jest warta świeczki.
Piotr Didenkow
Według danych rządowych w 2000 r. na terytorium Polski zalegało 15,5 mln ton azbestu. Z danych Państwowej Agencji Prasowej za 2007 r. wynika, że przez pięć lat usunięto w Polsce zaledwie milion ton azbestu. Jeżeli przez następne 5 lat będzie podobny wynik, to do 2032 roku zostanie usuniętych zaledwie 6 mln ton azbestu w kraju. Taki wynik będzie fiaskiem programu rządowego i kompromitacją Polski na arenie międzynarodowej.
W gminie Tarczyn w powiecie piaseczyńskim (mazowieckie) zalega 4557 ton eternitu. Do tej pory udało się zutylizować zaledwie 180 ton. Jak twierdzi Sylwester Chudzikowski, kierownik gospodarki komunalnej odpowiedzialny między innymi za utylizację eternitu w Tarczynie, program zaczął być wdrażany w gminie dopiero w 2007 r. Powodem były niejasności w przepisach i obstrukcja biurokratyczna. Gmina, jak twierdzi Chudzikowski, nigdy nie dostała dofinansowania z budżetu Unii Europejskiej, bo nigdy nie składała wniosku o dofinansowanie z tego źródła. Innym niepokojącym objawem wdrażania rządowego programu w gminie jest brak dostatecznej informacji skierowanej do mieszkańców gminy, którzy są nieświadomi możliwości uzyskania dofinansowania na utylizację eternitu. Gmina nie przeprowadziła dotąd żadnej akcji informacyjnej w celu rozpropagowania możliwości dotacji z budżetu gminy oraz szkodliwości materiału.
Program usuwania azbestu
Podjęcie działań w celu likwidacji azbestu zaczęło się w 1997 r., kiedy to Sejm RP podjął rezolucję w sprawie wycofania azbestu z gospodarki. Rezolucja wzywała Radę Ministrów do podjęcia działań w celu opracowania programu wycofania azbestu z terytorium Polski.
14 maja 2002 r. Rada Ministrów przyjęła „Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski”.
Program zakłada, że przez okres 30 lat terytorium kraju:
- zostanie oczyszczone z azbestu oraz z wyrobów zawierających azbest;
- pozbawione będzie negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców Polski spowodowanych azbestem oraz ustalone zostaną konieczne do tego uwarunkowania;
- nastąpi sukcesywna likwidacja oddziaływania azbestu na środowisko
- doprowadzone będzie do spełnienia wymogów ochrony środowiska;
- będzie miało stworzone odpowiednie warunki do wdrożenia przepisów prawnych oraz norm postępowania z wyrobami zawierającymi azbest stosowanych w Unii Europejskiej.
Formy dofinansowania utylizacji azbestu
Jeśli chodzi o dofinansowanie z Unii Europejskiej, to zgodnie z dyrektywą Komisji Europejskiej (1999/77/WE) każde państwo opracowało własne przepisy dotyczące usuwania azbestu. Dotychczas żadne państwo Unii Europejskiej nie opracowało odrębnego publicznego funduszu, którego celem byłoby finansowanie prac związanych z usuwaniem azbestu.
W ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na lata 2007-2013 priorytet 4.2. Ochrona powierzchni ziemi na przykład w województwie mazowieckim przeznaczonych zostało na ten cel 31,5 mln euro z budżetu Unii Europejskiej oraz 5 mln euro ze środków budżetu państwa. Część z tych pieniędzy może być przeznaczona na usuwanie azbestu z budynków użyteczności publicznej. Beneficjantem Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego są między innymi gminy.
Celem działania w ramach priorytetu 4.2. jest zmniejszenie ilości składowanych odpadów i ograniczenie ich negatywnego wpływu na środowisko, jak również rekultywacja zdegradowanych terenów. Potrzeba realizacji działania wynika ze zobowiązań akcesyjnych oraz konieczności uporządkowania systemu gospodarki odpadami w regionie. Wspierane będą przedsięwzięcia prowadzące do minimalizowania ilości odpadów produkowanych oraz zdeponowanych w środowisku. Wspierane będą również projekty zorientowane na przywracanie wartości środowiskowych zdegradowanych przestrzeni.
Realizacja działania przyczyni się do poprawy jakości środowiska poprzez bezpośredni wpływ na stan gleb.
W ramach projektu dotyczącego ochrony powierzchni ziemi (priorytet 4.2.) są jeszcze kryteria szczegółowe, tak zwane punktowe, dla projektów dotyczących gospodarki odpadami, w których to branych jest pod uwagę wiele aspektów, między innymi: wielkość projektu, czyli liczba mieszkańców w gminie. Na przykład gmina mająca do 70 tys. mieszkańców dostaje tylko 2 punkty, a gmina powyżej 125 tys. mieszkańców dostaje tych punktów 12, czyli maksymalną ilość. Innym kryterium szczegółowym jest partnerstwo projektu. Tu przedmiotem oceny będzie liczba podmiotów tworzących partnerstwo.
Wśród aspektów w ramach gospodarki odpadami występuje kompleksowy charakter projektu dotyczący usuwania azbestu. Kryterium ma na celu promowanie projektów zawierających kompleksowe rozwiązania dotyczące oczyszczania terenu z azbestu. Za to kryterium gmina może uzyskać 10 na 60 możliwych punktów, zatem całkiem sporo.
By dofinansowanie doszło do skutku, ilość punktów zebranych przez beneficjanta w priorytecie 4.2. musi wynieść 36. Biorąc pod uwagę kryteria, za jakie przyznawane są punkty, a których głównym celem jest promowanie jak najbardziej wydajnych form redukcji odpadów, uzyskanie pułapu 36 punktów nie jest trudne.
Azbest. Co to takiego? Jest to nazwa handlowa kilku różnych minerałów włóknistych, które występują w przyrodzie. Posiada on unikalne właściwości chemiczne i fizyczne, takie jak odporność na bardzo wysokie temperatury, odporność na działanie chemikaliów, kwasów, zasad, wody morskiej. Charakteryzuje się także dużą sprężystością i wytrzymałością mechaniczną. Cechy te spowodowały, że znalazł on zastosowanie w wyrobie różnorodnych produktów. W pierwszych latach ubiegłego stulecia opracowano mieszaninę azbestu i cementu zwaną popularnie eternitem, która miała szerokie zastosowanie jako materiał budowlany wykorzystywany głównie do produkcji dachówek oraz okładzin ściennych. Minerał stał się prawdziwym przebojem za sprawą silników parowych, szczególny rozkwit zastosowania tego surowca nastąpił w latach 60. Przełomem było wykorzystanie go do wyrobu niepalnej papy, zwłaszcza w czasie, gdy pożary budynków były prawdziwą plagą. W Polsce nigdy nie występowały złoża azbestu, zatem nasz kraj musiał go importować. W latach 1945-1998 wwieziono na terytorium Polski łącznie około 2 mln ton azbestu, z czego, aż 80 proc. znalazło zastosowanie w wyrobach budowlanych. Po ponad 50-letnim procesie produkcji i stosowania azbestu zaczęło się sukcesywne jego usuwanie po tym, jak stwierdzono wysoką szkodliwość tego wyrobu. Okazało się, że wszystkie odmiany azbestu zawierają czynniki rakotwórcze powodujące powstawanie nowotworów u ludzi. Sam azbest leżący nie jest groźny. Natomiast pył azbestowy powstający przy ściąganiu go lub podczas pękania jest rakotwórczy. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy azbest z uwagi na właściwości rakotwórcze stanowi jedną z najgroźniejszych przyczyn chorób zawodowych na świecie. Do głównych chorób spowodowanych pyłem azbestu należy zaliczyć raka płuc, pylicę azbestową czy też międzybłoniaka opłucnego. Warto o tym pamiętać, gdyż usuwanie azbestu przez nieprofesjonalne, przypadkowe firmy zwiększa zagrożenie pyłem azbestowym dla mieszkańców całego kraju. Jak wynika z danych Państwowej Inspekcji Pracy, w 2007. aż 19 proc. firm nielegalnie usuwało azbest, a jedna trzecia pracodawców nie oznakowała obszaru usuwania azbestu. |
Jak pozyskać pieniądze z funduszy?
Żeby gmina dostała dofinansowanie, najpierw musi być ogłoszony nabór przez wojewódzką jednostkę wdrażania programów unijnych. Gdy zakończony zostanie nabór, urząd marszałkowski ma łącznie 90 dni na rozpatrzenie wniosku pod względem merytorycznym i formalnym. Dotacje są przyznawane w drodze konkursu. Każdy wniosek podlega ocenie, to znaczy dostaje określoną liczbę punktów; jest to tak zwane kryterium szczegółowe. Wyniki konkursu przysyłane są listownie do gmin. W zależności od ilości przyznanych punktów gmina dostaje odpowiednie dotacje, które mogą być przyznane w dwojaki sposób. Albo w formie zaliczki – bardziej preferowana forma, gdyż zaliczka jest przyznawana tuż po rozstrzygnięciu konkursu, albo w formie refundacji (jest to rodzaj dotacji, który jest przyznawany po poniesieniu nakładów przez gminę i zwracany gminie w ustalonej części).
Program szwajcarski
Inną alternatywą pozyskania pieniędzy na utylizację eternitu są pieniądze ze Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy. Jest to forma bezzwrotnej pomocy przyznanej przez Szwajcarię Polsce. Na mocy umowy międzynarodowej zawartej 20 grudnia 2007 r. w stolicy Szwajcarii Bernie Polska dostanie na ten cel w sumie 310 mln euro. W przypadku eternitu zadanie obejmować będzie demontaż pokryć dachowych, transport i składowanie. Istnieje możliwość dofinansowania zadania z Funduszu Szwajcarskiego w wysokości 85 proc., przy 15-proc. udziale własnym gminy.
Jednym z najbardziej dotkniętych miejsc w Polsce azbestem jest gmina Szczucin w powiecie dąbrowskim w województwie małopolskim, tam przez ponad 40 lat produkowano eternit, a w ciągu 20 lat stwierdzono aż 87 przypadków międzybłoniaka opłucnej – potocznie zwanego rakiem płuc. W 2000 r. zawartość azbestu w powietrzu przekraczała sześciokrotnie dopuszczalną normę. Ów spadek śmiertelny to pamiątka po fabryce eternitu, która tu funkcjonowała w zeszłym wieku. Wtedy nikt nie zdawał sobie sprawy z niebezpieczeństwa.
Gmina Szczucin jako jedna z 62 gmin w województwie małopolskim jest liderem w przygotowaniach pozyskiwaniu pieniędzy w ramach programu szwajcarskiego. A jest o co walczyć. Mianowicie 20 kwietnia 2009 r. gmina złożyła zarys projektu do władzy wdrażającej – organu odpowiadającego za dofinansowanie ze Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy. Kwota, na jaką opiewa dofinansowanie, to 18,5 mln franków szwajcarskich. Władza wdrażająca ma sześć miesięcy na rozpatrzenie projektu i zdecydowanie o przyznaniu dotacji. Jak twierdzi Paweł Wantuch, kierownik referatu pozyskiwania funduszy z zewnątrz dla gminy Szczucin, projekt ma wielkie szanse, by został przyznany gminie. – Do tej pory w kwestii azbestu mało zostało zrobione, gdyż zaledwie 50 ton azbestu zostało zutylizowane z dachów od momentu przyjęcia programu Rady Ministrów – mówi kierownik Wantuch. – Jest to kropla w morzu potrzeb, gdyż do utylizacji zostało 39 tysięcy ton.
Wojewódzki fundusz ochrony środowiska
W celu realizacji przyjętego 14 maja 2002 r. przez Radę Ministrów „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski”, którego realizacja przewidziana jest na lata 2003-2032 każdy wojewódzki fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej przewidział środki na ten program. Są to pieniądze krajowe.
Realizacja zadań polegających na unieszkodliwianiu azbestu może być dofinansowana w wysokości do 100 proc. kosztów kwalifikowanych w formie dotacji, a po wyczerpaniu środków może być udzielona pożyczka na preferencyjnych warunkach do 10 lat przy maksymalnie dwuletnim okresie karencji.
Do kosztów kwalifikowanych należy zaliczyć:
koszt demontażu płyt azbestowych;
koszt przewiezienia azbestu z miejsca demontażu do miejsca unieszkodliwienia;
koszt unieszkodliwiania azbestu.
Beneficjentami środków wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej mogą być osoby prawne, fizyczne oraz jednostki organizacyjne administracji publicznej nieposiadające osobowości prawnej, a także związki celowe tych osób.
Osoby prawne oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą składają wnioski indywidualne o przyznanie dofinansowania (na formularzu wniosku). Osoby fizyczne natomiast (w tym wspólnoty mieszkaniowe) nieprowadzące działalności gospodarczej muszą składać wnioski o dofinansowanie za pośrednictwem gminy.
Jak usuwać azbest Zgodnie z rozporządzeniem z 2 kwietnia 2004 roku w sprawie sposobów i warunków bezpieczeństwa użytkowania i usuwania wyrobów azbestu każda firma usuwająca azbest jest zobowiązana do:
Firmy które nie wdrażają rozporządzenia, łamią prawo, czego skutkiem jest, że na oddziaływanie pyłu azbestowego narażeni są nie tylko pracownicy, ale również osoby postronne, czyli potencjalnie każdy. |
Tryb nadzwyczajny
W przypadku dofinansowania zadań z zakresu unieszkodliwiania azbestu związanych z usuwaniem skutków działań żywiołu zarząd może zastosować tryb nadzwyczajny. Warunkiem koniecznym otrzymania dofinansowania w tym trybie jest przedstawienie protokołu poświadczającego poniesienie szkód w miejscu realizacji inwestycji oraz oświadczenie o zobowiązaniu do odtworzenia pokrycia dachowego lub całkowitej rozbiórki budynku, z którego usuwany był azbest. Wszystkim beneficjentom w ramach trybu nadzwyczajnego udzielana jest pomoc finansowa w formie dotacji w wysokości do 100 proc. kosztów kwalifikowanych.
W trybie nadzwyczajnym uwzględniane będą również faktury dotyczące kosztów kwalifikowanych wystawione przed datą podjęcia przez zarząd uchwały o dofinansowaniu. Wnioskodawca nie jest zobowiązany do przedstawienia oświadczenia o wyborze wykonawcy zadania zgodnie z ustawą Prawo zamówień publicznych w przypadku uzyskania zgody z Urzędu Zamówień Publicznych na odstąpienie od stosowania ww. ustawy.
Tryb nadzwyczajny stosowany jest przez sześć miesięcy od daty wystąpienia nadzwyczajnego zagrożenia. Fundusz, udzielając pomocy finansowej w ramach zadań z zakresu unieszkodliwiania azbestu związanych z usuwaniem skutków działań żywiołu, może stosować uproszczony tryb rozpatrywania wniosków.
Fundusz, udzielając dofinansowania w ramach trybu nadzwyczajnego, może zastosować uproszczoną procedurę rozpatrywania wniosków: to jest wniosek szczegółowy o dofinansowanie może zostać rozpatrzony przed procedurą wyłonienia wykonawcy. Jednakże uzupełnienie dokumentów o umowę z wykonawcą musi nastąpić przed datą wypłaty środków finansowych. W przypadku gdy wykonywane roboty budowlane wymagają zgłoszenia właściwemu organowi architektoniczno-administracyjnemu, przyznanie dofinansowania może nastąpić bez prawomocnych decyzji administracyjnych i podmiot może odstąpić od konieczności przedkładania opinii nt. realizacji zadania związanego z usuwaniem i utylizacją azbestu, wydawanej przez urząd wojewódzki (wydział środowiska i rolnictwa).
W ramach uproszczonej procedury rozpatrywanie wniosków będzie miało charakter przyspieszony i będzie traktowane priorytetowo.
Usuwanie azbestu przez nieprofesjonalne, przypadkowe firmy zwiększa zagrożenie pyłem azbestowym dla mieszkańców całego kraju. Jak wynika z danych Państwowej Inspekcji Pracy w 2007 r. aż 19 proc. firm nielegalnie usuwało azbest, a jedna trzecia pracodawców nie oznakowało obszaru usuwania azbestu. |
Aton HT
Jest również pomysł na przetwarzanie eternitu, a nie tylko jego utylizację. Są plany wprowadzenia maszyny przez firmę Aton HT, która będzie neutralizowała azbest. Nowatorską technologię w 2003 r. stworzył doktor inżynier Ryszard Parosa, który wymyślił neutralizowanie eternitu pod wpływem pola magnetycznego, gdzie azbest poddawany jest działaniom mikrofal. Co najważniejsze, nie powstają wtedy żadne szkodliwe dla zdrowia skutki uboczne, a uzyskany materiał można na przykład zastosować jako podkład pod budowę drogi lub autostrady. W Ministerstwie Gospodarki trwają właśnie uzgodnienia międzyresortowe mające na celu wprowadzenie jak najszybciej zmian do przepisów o odpadach azbestowych. Wartość rynku utylizacji azbestu szacuje się na dziś na około 800 mld zł, zatem gra jest warta świeczki.
Jak widać, pieniędzy i pomysłów na utylizację nie brakuje, są to zarówno środki zagraniczne, jak i krajowe, natomiast gorzej jest z realizacją programu.
Jak wynika z raportu Najwyższej Izby Kontroli, który był przeprowadzony w 2006 r., jest wiele uchybień, które dotyczą głównie nieopracowania rzeczywistego planu sytuacyjnego rozmieszczenia na terenie województwa wyrobów zawierających azbest oraz braku opracowania przez samorządy wojewódzkie powiatowe i gminne programów usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest. Brak rozpoznania powodował zaniechanie dalszych kontroli okresowych i sporządzenia opinii, co do stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest. Ponadto stwierdzono, że wielu właścicieli zaniedbuje obowiązek inwentaryzacji azbestu i przedkładania odpowiednim instytucjom precyzyjnych informacji w tej sprawie.
Zgodnie z Ustawą z 19 czerwca 1997 roku o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz.U. z 2004 r. Nr 3, poz.20) oraz z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki i pracy z 14 października 2005 roku w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 216, poz.1824) właściciel eternitu ma obowiązek przeprowadzić kontrolę stanu tych wyrobów. Do obowiązków właścicieli azbestu należy również zgłoszenie do wydziału budownictwa na 30 dni przez rozpoczęciem prac zamiaru zdjęcia eternitu z dachu. Jednym z warunków otrzymania dofinansowania z wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska jest wybranie koncesjonowanej firmy, co pozwoli uniknąć kłopotów związanych z nielegalnym usuwaniem eternitu.
Konieczne kroki
Co trzeba uczynić, by do kompromitacji nie doszło, a rządowy program utylizacji azbestu odniósł sukces? Bez wątpienia należy go znowelizować poprzez aktualizację celów i zadań w tym określenie sposobu postępowania z wyrobami zawierającymi azbest przekraczającymi normy bezpiecznego użytkowania. Należy stworzyć mechanizmy motywujące do modernizacji obiektów i urządzeń zawierających azbest. Powinien powstać projekt nowelizacji ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest lub projekt nawet odrębnej ustawy regulującej kompleksowo problematykę azbestu w tym praw i obowiązków właściwych organów administracji publicznej oraz podmiotów fizycznych i prawnych. Elementem niezbędnym wydaje się także na tym etapie akcja informacyjna na skalę krajową, uświadamiająca mieszkańcom Polski, jakie zagrożenia niesie ze sobą nieprofesjonalne zdejmowanie eternitu. Wreszcie konieczne jest bardziej efektywne wykorzystywanie środków z Unii Europejskiej. Na pewno pomogłyby one odciążyć gminne budżety, które można by przeznaczyć na inne inwestycje. Jeśli nic nie zostanie zmienione, to kontynuacja dotychczasowego systemu pozbywania się azbestu może zagrażać osiągnięciu celu założonego w programie, to jest usunięciu eternitu z terytorium kraju do 2032 r.
