Temat numeru: Czarny rynek a system płatności

Piotr Masiukiewicz

Czarny rynek stanowi znaczący udział w PKB nie tylko w Polsce, ale też w wielu krajach świata. Najczęściej kojarzony jest z pracą na czarno lub handlem alkoholem, ale sfer aktywności jest współcześnie znacznie więcej. Rozwojowym sektorem szarej strefy wydają się być usługi finansowe.

Definicję szarej strefy zawiera polski System Rachunków Narodowych; obejmuje ona potajemną produkcję, produkcję nielegalną, nieformalną produkcję gospodarstw domowych na własny użytek. Z definicji nie zalicza się natomiast do szarej strefy działalności przestępczej i kryminalnej. Niestety GUS zalicza do szarej strefy jedynie pracę nierejestrowaną, co budzi zdumienie.

Celem niniejszych rozważań jest wykazanie, że dobrze zorganizowane systemy płatności bezgotówkowych są istotnym instrumentem dezaktywacji szarej strefy.

Szara strefa nie jest problemem jedynie polskiej gospodarki. Jak wynika z aktualnego badania Friedricha Schneidera zawartego w raporcie Size and Development of the Shadow Economy of 31 European and 5 other OECD Countries from 2003 to 2012: Some Facts, rozmiar szarej strefy w 31 krajach europejskich i 5 należących do OECD w roku 2012 (w relacji do aktualnego PKB) jest znaczny. Polska z udziałem 25 proc. szarej strefy w PKB niestety plasuje się powyżej średniej. Przyjmuje się, iż rozmiar szarej strefy na poziomie 20 proc. dochodu narodowego jest miernikiem załamania zaufania obywateli do struktur państwa (wykres 1).

Transakcje finansowe stanowią raczej niewielki procent czarnego rynku; brak jest niestety badań i estymacji zjawisk w tym obszarze. Brak dostępu do finansowania przez system bankowy kreuje w części firm (szczególnie małych) popyt na finansowanie z nielegalnych źródeł. Szara strefa posługuje się wyłącznie gotówką jako środkiem regulowania zobowiązań; odbywa się to poza systemem bankowym.

Nierównowaga w relacjach bank – firma oraz wzrost popytu firm na zewnętrzne finansowanie może wręcz kreować instytucjonalne rozwiązania na czarnym rynku. Typy pożyczek o charakterze nielegalnym na tym rynku mogą być następujące:

a) niezaksięgowana pożyczka interpersonalna (np. od znajomych),

b) niezaksięgowana pożyczka od spółki cichej zawiązanej przez inwestorów w celu udzielania cichych pożyczek,

c) niezaksięgowana pożyczka od innego przedsiębiorcy,

d) niezaksięgowana pożyczka od mafii krajowej,

e) niezaksięgowana pożyczka od mafii zagranicznej,

f) niezaksięgowana pożyczka z lombardu (o wysokim oprocentowaniu),

g) długotrwałe nieregulowanie należności (cicha pożyczka handlowa),

h) pobieranie i długotrwałe nierozliczanie zaliczek na poczet dostawy,

i) inne źródła.

W Polsce ostatnie lata to wzrost udziału szarej strefy w gospodarce (zob. tabela 1).

Pojawiają się także kontrowersyjne opinie, że szara strefa do pewnego stopnia „łagodzi skutki kryzysu, tym bardziej że spora część środków finansowych tam zarobionych trafia do legalnego obrotu. Problem w tym, że jeśli znaczna część gospodarki pozostaje w cieniu, dużo mniejsze są dochody budżetu i systemu opieki społecznej – zdecydowanie więc nie należy popierać tego rodzaju poglądów.

Rola systemu płatności w ograniczaniu czarnego rynku

Pierwszy raport na temat szarej strefy gospodarki europejskiej z 2009r., opracowany pod kierunkiem F. Schneidera, analizował skutki negatywne szarej strefy oraz możliwości jej ograniczania – w tym poprzez rozwój płatności elektronicznych.1 W raporcie szarą strefę zdefiniowano jako obszar działalności gospodarczej dozwolonej, lecz niezgłoszonej władzom, która przenika życie codzienne obywateli i wskazano, że ograniczenie szarej strefy stało się celem działań podejmowanych przez poszczególne rządy, ale realizacja tego okazała się trudna. Badanie przedstawione w cytowanym raporcie wykazało ...