Rynek finansowy: Niewłaściwe postępowanie sądów

Łukasz Hejmej Paweł Wajda

Przedmiotem rozpoznania Trybunału Konstytucyjnego była ocena tego, czy normy z art. 96, 97 i 98 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jednolity: Dz.U. z 2015 r., poz. 128) są zgodne z art. 2, art. 9, art. 32, art. 45, art. 91, art. 175 i art. 177 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz z art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 1993 r., nr 67, poz. 284, ze zm.). Uznał on (sygnatura akt: P 45/12), że normy z art. 96 ust. 1 i z art. 97 ust. 1 ustawy Prawo bankowe są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

Naruszenie zasady równego traktowania

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego umożliwienie bankom wystawiania, na podstawie swoich ksiąg lub innych dokumentów związanych z dokonywaniem czynności bankowych, bankowych tytułów egzekucyjnych jest przywilejem banków naruszającym zasadę równego traktowania (art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej). Wskazane naruszenie dotyczy – w ocenie Trybunału Konstytucyjnego – nierówności występującej w ramach trzech relacji. Po pierwsze – w relacji między bankiem a jego klientem; po drugie – w relacji między bankami jako wierzycielami a pozostałymi podmiotami będącymi wierzycielami oraz po trzecie – w relacji między dłużnikami banków i dłużnikami innych podmiotów. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, bank i kredytobiorca są stronami prywatnoprawnego stosunku zobowiązaniowego, opartego na zasadzie formalnej równości i autonomii stron. W konsekwencji strony tego stosunku powinny mieć równe, co do zasady, możliwości obrony swych praw i interesów wynikających z zawartej umowy. Przepisy Prawa bankowego dotyczące bankowego tytułu egzekucyjnego zapewniają natomiast bankom prawo do wydania BTE, który może być podstawą prowadzenia egzekucji cywilnej po nadaniu mu przez sąd powszechny klauzuli wykonalności. Należy przy tym podkreślić, iż ocena bankowego tytułu egzekucyjnego dokonywana przez właściwy sąd powszechny jest wyłącznie oceną formalną. W konsekwencji, w obliczu pozytywnego zweryfikowania przez sąd powszechny formalnej poprawności bankowego tytułu egzekucyjnego, co do zasady zobowiązany jest on nadać mu klauzulę wykonalności w ciągu trzech dni, liczonych od dnia złożenia przez bank stosownego wniosku. Bankowy tytuł egzekucyjny jest wydawany przez bank i zastępuje orzeczenie sądu z pominięciem możliwości merytorycznego rozpoznania sprawy, w ramach którego to postępowania rozpoznawczego kredytobiorca mógłby podnieść zarzuty merytoryczne. Kredytobiorca jest uprawniony bronić się przeciwko bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, wyłącznie wytaczając powództwo przeciwegzekucyjne, co związane jest z koniecznością poniesienia przez niego pełnej opłaty stosunkowej i spoczywającym na nim ciężarze dowodu.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego takie uprzywilejowanie banków nie znajduje uzasadnienia ani w ich pozycji prawnoustrojowej, ani w ich roli w jako podmiotów posiadających faktyczny status instytucji zaufania publicznego. W konsekwencji powyższego TK uznał przepisy z art. 96 ust. 1 i z art. 97 ust. 1 ustawy Prawo bankowe za naruszające konstytucyjną zasadę równości, a tym samym za niekonstytucyjne

Równocześnie – co ma fundamentalne znaczenie z punktu widzenia niniejszej publikacji – Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż wymienione przepisy utracą moc obowiązującą z dniem 1 sierpnia 2016 r. Wykorzystał zatem kompetencję z art. 190 ust. 3 Konstytucji RP – zgodnie z którą sąd konstytucyjny jest uprawniony określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego, przy czym termin ten – dla aktu normatywnego w postaci ustawy – nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy.

Problemy praktyczne

Nie podejmując w tym miejscu polemiki ze stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego odnośnie do oceny konstytucyjności wskazanych przepisów Prawa bankowego, co w świetle braku pisemnego uzasadnienia wyroku byłoby niezmiernie trudne, zwrócimy uwagę na szczególne doniosłe konsekwencje praktyczne stanowiska zajętego przez TK. Naszym zdaniem, wątpliwości może budzić ocena regulacji art. 96 ust. 1 i z art. 97 ust. 1 ustawy Prawo bankowe tak zarówno z punktu widzenia relacji pomiędzy bankiem a innymi wierzycielami, jak też przede wszystkim pomiędzy bankiem a dłużnikiem. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w systemie prawa prywatnego, co do zasady opartym na zasadzie swobody kontraktowej stron, dopuszczalne jest zawieranie tak zwanych umów o poddaniu się egzekucji bezpośrednio z danej umowy z pominięciem konieczności przeprowadzenia pełnego postępowania sądowego w danej sprawie cywilnej (vide art. 777 § 1 pkt 4, 5, 6). Z punktu widzenia pewności obrotu ustawodawca wymaga jedynie w tego typu okolicznościach zawarcia porozumienia w formie szczególnej, z którą system prawny wiąże szczególną moc dowodową. Zważywszy natomiast, że na gruncie zakwestionowanych przepisów Prawa bankowego uprawnienie banku do wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego również oparte zostało na oświadczeniu kredytobiorcy uprawniającym go do takiej czynności, wydaje się, że wątpliwe jest, z aksjologicznego i teleologicznego punktu widzenia, uzasadnienie przyjętego przez Trybunał Konstytucyjny stanowiska. Na marginesie wartym jest także odnotowanie, że sam skład orzekający nie był w pełni zgodny co do kierunku wydanego 14 kwietnia 2015 r. wyroku. Zdanie odrębne zgłosił sędzia Andrzej Rzepliński – prezes Trybunału Konstytucyjnego, wskazując w ustnym uzasadnieniu swego stanowiska, że rozstrzyganie o zgodności art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 ustawy Prawo bankowe z art. 32 Konstytucji byłoby konstytucyjnie dopuszczalne, jeżeli w sprawach rozstrzyganych przez sąd wnoszący pytania prawne zestawieniu podlegałyby dwa podmioty świadczące usługi finansowe: bank i inny przedsiębiorca świadczący takie usługi. Podmioty te miałyby wówczas wspólną cechę relewantną i rozstrzyganiu podlegałoby, czy istniejące zróżnicowanie, tj.: możliwość wszczęcia i prowadzenia egzekucji na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego, opatrzonego klauzulą wykonalności przez sąd, a z drugiej strony – brak takiego uprawnienia, są dopuszczalne na tle art. 32 ust. 1 Konstytucji. Stan taki nie był jednakże podstawą wniesionych pytań prawnych.

Niemniej jednak, powracając do głównego nurtu rozważań, należy zwrócić uwagę, że konsekwencją uznania przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności przepisów z art. 96 ust. 1 i z art. 97 ust. 1 ustawy Prawo bankowe z konstytucyjnoprawną zasadą równości jest to, iż sądy powszechne obecnie niejednokrotnie odmawiają nadania klauzuli wykonalności wystawianym przez banki bankowym tytułom egzekucyjnym, motywując to stwierdzoną przez TK niekonstytucyjnością przepisów art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 ustawy Prawo bankowe i uprawnieniem sądu powszechnego do odstąpienia od zastosowania danego przepisu w sytuacji stwierdzenia przez ten sąd jego niekonstytucyjności. Banki, wystawiające bankowe tytuły egzekucyjne spotykają się z sytuacją, w której to sądy powszechne, powołując się na utratę domniemania konstytucyjności przez przepisy z art. 96 ust. 1 i z art. 97 ...