Rynek finansowy: Bezpieczny papier długoterminowego finansowania

Joanna Tylińska

Nieco historii

Listy zastawne to papiery wartościowe zabezpieczone na nieruchomościach, których historia sięga jeszcze XVII w. Już wtedy, w związku z brakiem pieniądza kruszcowego po wojnie trzydziestoletniej, w Księstwie Świdnickim emitowano „listy skórzane”. Były one zabezpieczone hipoteką konkretnej nieruchomości, a ich wartość nie mogła być wyższa niż połowa wartości szacunkowej zastawionych dóbr zmiany rynkowe i kryzysy gospodarcze1 Również w XVIII w., gdy po wojnie siedmioletniej pogorszyła się sytuacja finansowa ziemian, podjęto działania służące ożywieniu gospodarczemu. W Prusach długoterminowe kredyty oparte na listach zastawnych (niem. Pfandbriefe) miały wspierać odbudowę majątków ziemiańskich i restrukturyzację zadłużenia posiadłości ziemskich po wojnach śląskich. Na podstawie wydanego w 1769 r. dekretu króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego, w 1770 r. rozpoczęło działalność Śląskie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie emitujące listy zastawne. Był to przymusowy związek właścicieli ziemskich, który umożliwiał im zaciąganie kredytów na korzystnych warunkach, ze środków pozyskiwanych z otrzymanych od ziemstwa listów zastawnych. W wolnym obrocie prywatnym kredyt gotówkowy kosztował zdecydowanie więcej, zatem z listów zastawnych korzystano chętnie i ich obieg szybko wzrastał.2

Sukces tego taniego i bezpiecznego instrumentu spowodował jego rozwój nie tylko pod zaborami, ale także w okresie międzywojennym. W XIX w. obok towarzystw ziemskich pojawiły się pierwsze banki hipoteczne zajmujące się emisją listów zastawnych.

Emisji listów zastawnych zakazano w Polsce po II wojnie światowej – Dekretem z 25 października 1948 r.3 o zasadach i trybie likwidacji niektórych instytucji kredytu długoterminowego i Dekretem z 25 października 1948 r o reformie bankowej. Do tej formy długoterminowego kredytowania – według modelu z wykorzystaniem banku specjalistycznego, stosowanego obecnie w takich krajach, jak Dania, Węgry czy Luksemburg – powrócono dopiero w 1997 r. w Ustawie o listach zastawnych i bankach hipotecznych.

Jednakże rynek listów zastawnych nie rozwinął się od tego czasu znacząco. Głównych przyczyn można upatrywać w nadpłynności sektora finansowego i innych tańszych sposobach pozyskiwania pieniądza, jak finansowanie z podmiotów macierzystych z grupy kapitałowej czy na rynku międzybankowym. Na rynku kapitałowym fundusze emerytalne miały ograniczenia na zakup tego typu papierów wartościowych, a dla inwestorów zagranicznych głównym problemem był brak zachęt podatkowych, co zapewniałyby opłacalność emisji listów zastawnych, oraz brak transparentności zasad upadłości emitenta. Ponadto agencje ratingowe wskazywały na możliwość podważania długookresowej wiarygodności i bezpieczeństwa emitowanych listów 3 Dz.U.RP Nr 52, poz. 411. zastawnych oraz trudności w przenoszeniu udzielonych przez banki uniwersalne portfeli wierzytelności hipotecznych.

Po światowym kryzysie na rynku finansowym 2008 r. ujawniły się problemy z pokryciem płynności w sektorze bankowym i rola tego rodzaju obligacji zabezpieczonych jako źródła stabilnego i długoterminowego refinansowania banków wzrosła. Jednak polskie listy zastawne wymagały zmian, które udrożniłyby ten sposób finansowania długoterminowego. W 2014 r. zajmowaliśmy jedną z ostatnich pozycji w świecie pod względem wartości listów zastawnych w obrocie, ich wartość wynosiła zaledwie 964 mln euro, podczas gdy w Niemczech, na najlepiej rozwiniętym rynku listów zastawnych, kształtowała się na poziomie ponad 402 mld euro.

Cechy listu

List zastawny jest długoterminowym, dłużnym papierem wartościowym imiennym lub na okaziciela, którego podstawę emisji stanowią wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczone hipotekami – wówczas mówimy o hipotecznym liście zastawnym, a w przypadku publicznego listu zastawnego zabezpieczeniem są wierzytelności banku hipotecznego z tytułu kredytów dla sektora publicznego:

kredytów w części zabezpieczonej wraz z należnymi odsetkami, gwarancją lub poręczeniem Narodowego Banku Polskiego, Europejskiego Banku Centralnego, rządów lub banków centralnych państw członkowskich Unii Europejskiej, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, z wyłączeniem państw, które restrukturyzują lub restrukturyzowały swoje zadłużenie zagraniczne w ciągu ostatnich 5 lat, oraz gwarancją lub poręczeniem Skarbu Państwa, kredytów udzielonych tym podmiotom lub kredytów w części zabezpieczonej wraz z należnymi odsetkami, gwarancją lub poręczeniem jednostek samorządu terytorialnego oraz kredytów udzielonych jednostkom samorządu terytorialnego. Bank hipoteczny, udzielając kredytu tej jednostce, jak również nabywając papiery wartościowe emitowane przez nią, jest obowiązany uzyskać, na dzień przyznania kredytu lub nabycia papierów wartościowych, opinię regionalnej izby obrachunkowej o możliwoś...