Rynek finansowania nieruchomości: Ryzyko w procesie sekurytyzacji

dr Magdalena Kalasińska
Katedra Bankowości,
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Jednakże przy takim rozwiązaniu transakcji inwestorzy nie mogą zwrócić się do sprzedawcy aktywów w razie wystąpienia problemów z płatnościami dłużników – w procesie tym należy zatem uwzględnić ryzyko inwestorów. Oprócz niego istnieje także ryzyko, iż banki, pozbywając się najlepszych kredytów z portfela, gwałtownie obniżą swoje współczynniki ostrożnościowe. Natomiast jeżeli banki będą chciały usunąć z portfela gorsze kredyty, to poniosą znaczne koszty na wzmocnienie ich jakości. Z tego więc względu istotna jest jakość1 i skład portfela przeznaczonego do sekurytyzacji, gdyż mają one wpływ na przebieg całego procesu oraz na jakość papierów wartościowych wyemitowanych na podstawie tego portfela.

1. GŁÓWNE RODZAJE RYZYKA W SEKURYTYZACJI

Sekurytyzacja aktywów własnych banku to proces, który niesie wiele korzyści dla banku aranżera. Korzyści te mogą osiągnąć tylko niektóre banki. Jedną z podstawowych barier w tym zakresie stanowi ryzyko. W procesie sekurytyzacji aktywów występują różne rodzaje ryzyka. Odgrywają one istotną rolę w przebiegu sekurytyzacji i niejako kształtują jej warunki wewnętrzne przez m.in. wymuszenie określonych zabezpieczeń, określonej struktury portfela do sekurytyzacji, a tym samym określonej struktury finansowania itp.

Do głównych rodzajów ryzyka, które mogą wystąpić w procesie sekurytyzacji aktywów własnych banku, należą:

1. ryzyko kredytowe,
2. ryzyko płynności,
3. ryzyko operacyjne,
4. ryzyko wczesnejszej spłaty.

Oprócz wymienionych rodzajów ryzyka w procesie sekurytyzacji występują również: ryzyko strukturalne, ryzyko zabezpieczenia, ryzyko reinwestycji, ryzyko stopy procentowej, ryzyko zobowiązań stron trzecich oraz cała grupa typów ryzyka niefinansowego.

Ryzyko kredytowe

Ryzyko kredytowe, polegające na tym, iż dłużnik może nie spłacić w całości lub w części swoich zobowiązań, bywa rozumiane jako2:

• bezpośrednie ryzyko kredytowe, czyli możliwość niespłacenia przez dłużnika (kredytobiorcę) rat kapitałowych lub odsetek od zadłużenia
• wtórne ryzyko kredytowe, czyli możliwość zmiany jakości kredytowej dłużnika w trakcie przeprowadzania transakcji sekurytyzacji3.

Skutkiem wystąpienia zdarzeń objętych tego rodzaju ryzykiem jest zmniejszenie planowanego strumienia dochodów i obniżenie oczekiwanej przez inwestorów stopy przychodu.

Ryzyko kredytowe odnosi się także do sytuacji, w której spółka celowa nie będzie w stanie zgromadzić opisanej w transakcji wielkości i jakości aktywów lub jakość aktywów będących w posiadaniu spółki celowej ulegnie zmianie. Pogorszenie jakości aktywów oznacza, że przepływy gotówkowe od dłużników, przez spółkę celową do inwestora, mogą być opóźnione na skutek niedopasowania wielkości płatności z aktywów do płatności kuponowych. Poprawa jakości, np. w wyniku podwyższenia oceny kredytowej dłużnika, którego aktywa mają duży udział w sekurytyzowanym portfelu, może skutkować także zachwianiem strumienia płatności. W takich bowiem przypadkach dłużnicy z podwyższonym ratingiem żądają czasami od banku renegocjowania oprocentowania swoich kredytów (obniżenia stopy procentowej)4.

Ryzyko płynności

Ryzyko płynności wiąże się z możliwością opóźnień w spłacie zobowiązań (kredytów czy pożyczek), czyli z płatnościami niezgodnymi z harmonogramem. Można więc mówić w zasadzie o ryzyku rozliczeń, które polega m.in. na prawdopodobieństwie ewentualnych opóźnień we wnoszeniu płatności rat kapitałowych kredytów lub opóźnień, bądź też braku spłaty odsetek czy prowizji przez kredytobiorcę.

Ryzyko płynności związane jest szczególnie z procesami sekurytyzacji, w których podstawę stanowią kredyty odnawialne. Wcześniejsze bowiem umarzanie takich procesów może zakłócić zakładany harmonogram przepływów finansowych. Dotyczy to nie tylko banków inicjujących, ale i tych, które w procesie sekurytyzacji występują w roli sponsorów, podmiotów finansujących proces. Można zatem powiedzieć, że ryzyko płynności wiąże się z ewentualnymi zagrożeniami, które mogą spowodować zaburzenia w terminowej spłacie zobowiązań, tym samym zaś w terminowej spłacie wierzytelności inwestorów, którzy ulokowali swoje pieniądze w papiery wartościowe zabezpieczone kredytami.

Ryzyko płynności można zatem określić jako możliwość wystąpienia luki płynności, czyli w przypadku sekurytyzacji – różnicy między zapadalnością wyemitowanych papierów wartościowych zabezpieczonych aktywami i terminowością spłat zobowiązań przez dłużników.

Ryzyko operacyjne

Ryzyko to ma związek z bezpośrednią działalnością banku. Według definicji Komitetu Bazylejskiego ryzyko operacyjne to ryzyko związane z błędami popełnianymi przez ludzi, awariami systemów oraz nieodpowiednimi procedurami i kontrolą5.

Jako podstawę ryzyka operacyjnego w sekurytyzacji wskazać można m.in. niewłaściwe procedury związane z procesem sekurytyzacji w bankach, ich złożoność, elementy przestarzałe czy niedostosowane do zmieniających się warunków działalności banku. W grupie ryzyka operacyjnego można zatem wyróżnić6:

• ryzyko transakcji, czyli prawdopodobieństwo wystąpienia błędów w trakcie procesu sekurytyzacji (np. dokonanie przelewu na niewłaściwy rachunek), przy księgowaniu sekurytyzacji lub błędnym jej rozliczeniu, a także ryzyko popełnienia błędu ze względu na brak odpowiednich kompetencji pracowników oraz ryzyko związane z dokumentacją (np. posiadanie fałszywych lub zafałszowanie dokumentów o sytuacji finansowej osoby starającej się o kredyt)
• ryzyko technologiczne, czyli ryzyko systemów i wszelkich zjawisk związanych z nowoczesną technologią informatyczną, np. niedostosowanie oprogramowania do wymogów sekurytyzacji, błędy w oprogramowaniu, błędy we wprowadzaniu danych, awarie itd.

Ryzyko wcześniejszej spłaty

Jest to wyjątkowa forma ryzyka, która wiąże się z prawdopodobieństwem przedterminowej spłaty kredytów czy też pożyczek, które stanowią podstawę (zabezpieczenie, bazę) papierów wartościowych wyemitowanych w procesie sekurytyzacji. Jeżeli znaczna część z owych kredytów czy też pożyczek zostanie spłacona przed przewidywanym terminem, to wówczas może się to stać problemem dla inwestorów.

Prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka wcześniejszych spłat jest szacowane na podstawie zachowania aktywów bazowych w przeszłości. Powszechnie stosowaną metodą pomiaru wcześniejszych spłat jest prawdopodobna stopa wcześniejszych spłat – conditional prepeyment rate (CPR), czyli stosunek sumy niespłaconych rat kapitałowych (przypadających na dany okres) do wartości, które zostaną w tym okresie spłacone7.

Ryzyko przedwczesnej spłaty, a w związku z nim i prawdopodobna stopa wcześniejszych spłat, zależy od wielu czynników. Zasadnicze elementy mające wpływ na te dwie wielkości to jednak sytuacja gospodarcza i siła finansowa dłużników. Pozostałymi czynnikami, które też odgrywają znaczną rolę, są: tempo zmian PKB, stopa bezrobocia, oszczędności netto, a przede wszystkim zmiany stopy procentowej.

Wzrost ryzyka wcześniejszej spłaty można zaobserwować szczególnie wówczas, gdy spadają stopy procentowe, większość dłużników bowiem wykorzystuje taką sytuację i wcześniej stara się spłacić swój kredyt (np. przez zaciągnięcie innego kredytu, z tym że z niższą stopą procentową).

W celu zmniejszenia ryzyka wcześniejszej spłaty stosowane są różnego rodzaju dodatkowe rozwiązania. Jednym z nich jest substytucja, która polega na zastąpieniu aktywów spłacanych przed terminem zapadalności nowymi aktywami o podobnych cechach. Innym rozwiązaniem jest np. zawarcie transakcji opcji put z wysoko ocenianym partnerem. Pozwala to emitentowi na sprzedaż aktywów lub obligacji zabezpieczającej te aktywa w dniu wykonania opcji put, tj. w momencie zapadalności obligacji po jej cenie nominalnej. Rozwiązuje to więc problem niedopasowania spłat z kredytów do wymagalności spłat dla inwestorów8.

Inne rodzaje ryzyka

W procesie sekurytyzacji mogą wystąpić także takie rodzaje ryzyka, jak: ryzyko strukturalne, ryzyko zabezpieczenia, ryzyko reinwestycji, ryzyko stopy procentowej, ryzyko zobowiązań stron trzecich, ryzyko niefinansowe, ryzyko rezydualne.

Ryzyko strukturalne wynika przede wszystkim z konstrukcji transakcji sekurytyzacji. Wiąże się z możliwością wystąpienia w konstrukcji procesu takich rozwiązań, które zawsze lub z dużym prawdopodobieństwem mogą prowadzić do problemów z wypełnieniem zobowiązań z tytułu wyemitowanych papierów wartościowych – ABS. Potencjalne zaburzenia w konstrukcji procesu sekurytyzacji mogą mieć wpływ na zakłócenia w terminowej spłacie oprocentowania i rat kapitałowych, co z kolei znajduje odbicie m.in. w obniżonym ratingu inwestycyjnym papierów wartościowych wyemitowanych w danym procesie sekurytyzacji.

Inny rodzaj ryzyka, które można zidentyfikować w procesie sekurytyzacji, agencja ratingowa określa mianem ryzyka zabezpieczenia. Z jednej strony zależy ono od jakości aktywów finansowych będących zabezpieczeniem sekurytyzacji, z drugiej zaś uzależnione jest od jakości zabezpieczenia tychże aktywów.

Błędna ocena jakości oraz wielkości potencjalnych strat związanych z aktywami stanowiącymi zabezpieczenie emisji papierów wartościowych może nie tylko doprowadzić do zaburzeń w płatnościach wynikających z samej transakcji sekurytyzacji, ale także wpłynąć na znaczne obniżenie ratingu, a przy tym na spadek zainteresowania inwestorów danymi papierami wartościowymi, których emisja została oparta na tych aktywach. Niewłaściwa natomiast ocena jakości i wielkości zabezpieczenia aktywów bazowych może, w sytuacji, w której dłużnik nie spłaca zobowiązań, powodować trudności w wygenerowaniu przewidywanych strumieni finansowych z tychże aktywów (np. kredytów stanowiących zabezpieczenie wyemitowanych papierów dłużnych). Ma to niekorzystny wpływ na spodziewane dochody inwestorów9. Przy określaniu ryzyka transakcji sekurytyzacji niezbędna jest zatem wnikliwa analiza aktywów, ich specyfiki mikroekonomicznej, otoczenia prawnego i profilu ryzyka, a także ich zabezpieczeń.

Kolejny rodzaj ryzyka, z którym możemy się zetknąć w procesie sekurytyzacji, to ryzyko reinwestycji. Wiąże się ono z tym, iż między wpływem należności od dłużników i wypłatą odsetek lub rat kapitałowych inwestorom ABS upływa zazwyczaj pewien czas, w trakcie którego środki te są inwestowane. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że w tym właśnie czasie stopy procentowe obniżą się, przez co obniżą się także spodziewane dochody finansowe, w związku z czym może się okazać, iż fundusze potrzebne na zaspokojenie roszczeń inwestorów są niewystarczające.

Inny aspekt ryzyka związanego z sekurytyzowanymi aktywami ma związek z tym, iż rosnące stopy procentowe obniżają wartość rynkową ABS, ponieważ nowsze papiery wartościowe będą przynosić wyższe stopy przychodu niż ABS emitowane wtedy, gdy stopy procentowe były niższe. Inwestor kupujący ABS mógłby je sprzedać, ale poniósłby wtedy znaczną stratę, ponieważ ich wartość rynkowa spadła. Potencjalna strata inwestorów lokujących środki w ABS jest w takim przypadku najczęściej większa, gdyż papiery te są zazwyczaj bardziej wrażliwe na zmiany stóp procentowych niż zwykłe obligacje. Z drugiej strony rosnące stopy procentowe nie zachęcają do przedterminowych spłat kredytów, tak więc inwestor lokujący w papiery wartościowe zabezpieczone aktywami nie odzyska funduszy na tyle szybko, by skorzystać z wyższych stóp procentowych. Można zatem w przypadku sekurytyzacji mówić także o ryzyku stopy procentowej. Ryzyko to jest zazwyczaj przenoszone albo bezpośrednio na nabywców ABS, albo też na dostawców dodatkowych zabezpieczeń.

Ważnym rodzajem ryzyka jest także ryzyko zobowiązań stron trzecich. Ze względu na dużą liczbę podmiotów zaangażowanych w sekurytyzację, ryzyko to może przybierać różnorodne formy. Ogólnie można je podzielić na ryzyko: podmiotu obsługującego sekurytyzację oraz podmiotu zabezpieczającego płynność transakcji.

Ryzyko podmiotu obsługującego sekurytyzację polega na tym, że w razie jego bankructwa fundusze przepływające przez ten podmiot mogą zostać zamrożone i/lub skierowane na spłatę innych zobowiązań. Jest to niewątpliwie niekorzystne dla inwestorów lokujących swoje fundusze w ABS. Dzieje się tak dlatego, że to właśnie podmiot obsługujący (tzw. agent obsługi) zajmuje się administracją procesu sekurytyzacji. To właśnie do niego należą: windykacja należności, ustalenie oprocentowania aktywów, obsługa przepływów od płatników zobowiązań do inwestorów, zarządzanie płynnością procesu sekurytyzacji oraz inwestowanie tymczasowych nadwyżek gotówki.

Ryzyko podmiotu zabezpieczającego sekurytyzację to przede wszystkim prawdopodobieństwo wystąpienia sytuacji, w której podmiot zabezpieczający proces nie będzie mógł się wywiązać z zobowiązania. Może to być spowodowane wieloma czynnikami, np. znacznym spadkiem ratingu zabezpieczenia, spadkiem wiarygodności kredytowej, kłopotami z płynnością czy też bankructwem podmiotu.

Oprócz wcześniej wymienionych rodzajów ryzyka w procesie sekurytyzacji może wystąpić także tzw. ryzyko niefinansowe. Do grupy ryzyka niefinansowego należą: ryzyko prawn ryzyko reputacji, ryzyko podatkowe, ryzyko katastrofy, ryzyko regulacyjne. Ryzyko prawne obejmuje bardzo wiele aspektów działalności bankowej. Głównym elementem tego ryzyka (w warunkach polskich) jest wprawdzie kwestia powołania spółki celowej (SPV), ale może to być także np. brak możliwości odzyskania zabezpieczenia kredytu w razie jego niespłacenia – ze względu na klauzule zabezpieczające prawa do majątku na rzecz osoby trzeciej (np. hipoteka przymusowa) czy protesty dłużników w przypadku sprzedaży ich kredytów, jeśli umowa mówi o obowiązku uzyskania na to zgody dłużnika10 itd. Innym problemem jest ustalenie charakteru transferu aktywów, tzn. tego, czy nastąpiła prawdziwa sprzedaż, czy też istnieje możliwość regresu wobec sprzedawcy. Ocena ryzyka prawnego w procesie sekurytyzacji będzie też obejmować określenie poziomu ryzyka związanego z niewypłacalnością którejkolwiek ze stron uczestniczących w procesie oraz stwierdzenie, czy interesy inwestorów są wystarczająco dobrze chronione, tzn. czy inwestorzy mają zapewnione prawo pierwszeństwa zaspokojenia z zabezpieczenia przed innymi wierzycielami w razie bankructwa lub niewypłacalności którejkolwiek ze stron transakcji11.

Ryzyko reputacji jest związane z możliwością utraty zaufania do banku ze strony klientów i partnerów finansowych. W przypadku, gdy nabywca ABS nie dysponuje możliwością przeanalizowania i oceny jakości wielu aktywów, które wspierają emisję, musi on zwracać uwagę na inne czynniki, jak m.in. reputacja emitenta ABS.

Ryzyko podatkowe łą...