Raport Specjalny. Polska Bezgotówkowa: Wykluczenie płatnicze na obszarach wiejskich

Dr Agnieszka Anna Huterska

Zagadnienie wykluczenia finansowego podejmowane jest w wielu badaniach, zarówno w Polsce (Iwanicz-Drozdowska, 2008; Maison, 2012; Kuchciak, 2013; Polasik&Huterska&Meler, 2018), jak i na świecie (Leyshon&Thrift, 1995; Kempson& Whyley, 1999; Andreloni, 2007). Badane są także powiązania pomiędzy wykluczeniem społecznym, i wykluczeniem finansowym, które jest pojęciem węższym, zawierającym się w pojęciu wykluczenia społecznego (Szopa&Szopa, 2011). Wynika to z uznania skali wykluczenia społecznego za istotny czynnik ograniczający możliwości wzrostu gospodarczego poszczególnych państw (Council of the European Union, 2004). Stopień ubankowienia społeczeństwa ma także wpływ na rozwój gospodarczy, a stopień włączenia finansowego jest bardzo ważny dla spójności społecznej oraz stabilności makroekonomicznej i finansowej (Sahay i inni, 2015, s. 14-20).

Ze względu na coraz szybszy i intensywniejszy rozwój gospodarki cyfrowej oraz zjawisko cyfryzacji występujące w każdej dziedzinie życia – zakup biletu na pociąg czy autobus, zapisanie dziecka do przedszkola lub szkoły czy rezerwacja wizyty u lekarza – włączenie płatnicze, polegające na korzystaniu z bezgotówkowych form płatności staje się kluczowym elementem włączenia finansowego (Huterska i inni, 2018). Zależność pomiędzy wykluczeniem społecznym, finansowym i płatniczym przedstawiono na schemacie 1.

Ze względu na wagę skali wykluczenia finansowego, w tym płatniczego prowadzone były także liczne badania, których celem była identyfikacja jego przyczyn (Demirguc-Kunt i inni, 2015, Reddy, 2017, s. 15 Agarwal, 2016). Można je podzielić na trzy grupy:

• czynniki wynikające z braku kompetencji finansowych (financial literacy) – brak wiedzy, umiejętności i postaw,
• czynniki finansowe – zbyt wysoki koszt usług lub zbyt niskie dochody konsumentów
• czynniki zewnętrzne, czyli brak infrastruktury, np. placówek banków, bankomatów lub w przypadku wykluczenia płatniczego terminali EFT-POS (patrz schemat 2).

Dostęp do terminali płatniczych

Zasięg infrastruktury płatniczej jest zróżnicowany nie tylko pomiędzy kontynentami czy krajami, mamy także do czynienia ze zróżnicowaniem terytorialnym nasycenia terminali płatniczych w poszczególnych państwach. Związane jest to z dysproporcjami pomiędzy dostępem do tych urządzeń w miastach i na obszarach wiejskich. Polska nie jest pod tym względem wyjątkiem. Na terytorium naszego kraju istnieją bowiem miejscowości, które można określić jako „białe plamy” – czyli obszary, gdzie występuje całkowity brak możliwości realizacji zakupów bezgotówkowych, a mieszkańcy są pozbawieni wyboru instrumentu płatniczego innego niż gotówka.

Realizując grant badawczy Warszawskiego Instytutu Bankowości nr WIB/2018/1, w ramach kampanii Warto Bezgotówkowo, przeprowadzono (pod kierownictwem wyżej podpisanej) badanie, które w zakresie podstawowym miało na celu oszacowanie zasięgu „białych plam” w akceptacji płatności bezgotówkowych w Polsce, czyli liczby i rozmieszczenia miejscowości, w których nie ma dostępnego ani jednego terminala EFT-POS w punkcie handlowym. Szerzej omówiono je w nr 11/2018 „Nowoczesnego Banku Spółdzielczego” (str. 52-54). Zaplanowany jest cykl czterech badań ankietowych, prowadzonych w latach 2018-2021.

Rys. 1 i wykres 1 przedstawiają wybrane wyniki pierwszego etapu badania, które objęło całą Polskę. W jego ramach uzyskano 783 odpowiedzi.

Wśród badanych 783 polskich wsi, 59% stanowiły te, w których mieszkańcy nie mają możliwości dokonania płatności bezgotówkowych. Należy jednak podkreślić, że udział miejscowości, w których nie ma punktów handlowo-usługowych wyniósł 39%, natomiast udział tych, w których są punkty handlowo-usługowe, ale w żadnym z nich nie można zapłacić bezgotówkowo 20%.

Wskazuje to na istnienie w Polsce znaczącej liczby punktów handlowych lub usługowych, które mogą rozpocząć akceptowanie płatności bezgotówkowych. Wymaga to jednak prowadzenia kampanii zarówno edukacyjnych, jak i zachęcających mikro i małych przedsiębiorców, np. poprzez refinansowanie kosztów zakupu terminali lub zmniejszenie kosztów związanych z transakcjami bezgotówkowymi, do instalowania tego typu urządzeń.

Średnia odległość (w km) z miejscowości wiejskiej, której mieszkańcy nie mają możliwości bezgotówkowej zapłaty za zakupy, do bankomatu, stacji paliw czy supermarketu przedstawione są w tabeli 1.

Wyniki przeprowadzonego badania wskazują, że na obszarze objętym badaniem prawie 30% ludności nie ma możliwości zapłacenia za zakupy lub usługi w zamieszkiwanej miejscowości kartą lub telefonem.

Wnioski z pierwszego etapu badania podstawowego

Przeprowadzone badanie ankietowe potwierdza występowanie w Polsce wsi będących „białymi plamami” płatniczymi. Jednocześnie ujawnił się problem miejscowości pozbawionych infrastruktury handlowo-usługowej i zarazem pozbawionych możliwości płatności bezgotówkowych. W prawie 60% badanych miejscowości nie można zapłacić bezgotówkowo. Na bariery zewnętrzne w płatnościach bezgotówkowych napotyka 29% ludności objętej badaniem. Warto zaznaczyć, że co siódmy mieszkaniec z przebadanej próby wsi ma w swojej miejscowości infrastrukturę handlowo-usługową, ale nie może płacić bezgotówkowo.

Kolejnym istotnym zagadnieniem wymagającym dalszych badań są wsie posiadające punkty handlowo-usługowe, jednak terminale płatnicze funkcjonują jedynie w wybranych punktach.

Średnia odległość od najbliższego bankomatu czy dużego punktu handlowego umożliwiającego płatność bezgotówkową w badanych miejscowościach to 7-8 km, co stanowi istotne ograniczenie możliwości płatności bezgotówkowych.

„Białe plamy” płatnicze w badanej grupie to przeważnie wsie o średniej liczbie ludności. Wystarczająco duże, żeby miały punkty handlowo-usługowe, ale prawdopodobnie zbyt małe, by ilość klientów i transakcji zachęcała do inwestowania w terminale płatnicze. Istotne jest zatem przeprowadzenie pogłębionych badań dotyczących przyczyn braku terminali w punktach handlowo-usługowych na wsiach. Zostanie ono wykonane w sierpniu br.

Wyniki przeprowadzonego badania wskazują na istnienie w Polsce dużego potencjału dla rozwoju infrastruktury płatniczej. Konieczne jest zatem prowadzenie nie tylko kampanii edukacyjnych pozwalających na bezpieczne korzystanie z płatności bezgotówkowych i promujących taką formę rozliczeń transakcji skierowanych do konsumentów, ale przede wszystkim działań zachęcających mikroprzedsiębiorców do akceptowania płatności bezgotówkowych. Czyni to, z bardzo dobrymi osiągnięciami, Fundacja Polska Bezgotówkowa.