Raport Specjalny | Płatności Bezgotówkowe | Musimy zmniejszyć wykluczenie cyfrowe konsumentów

Pod koniec marca Polacy dysponowali 45,9 mln kart płatniczych – poinformował Narodowy Bank Polski. Aż 85,1% spośród nich stanowiły karty debetowe. Wyróżnikiem polskiego rynku usług płatniczych jest dominujący udział kart zbliżeniowych, których było 45 mln sztuk. W I kw. 2024 r. liczba kart zbliżeniowych zwiększyła się o 885,2 tys., co daje wzrost o 2%, a ich udział w ogólnej liczbie kart płatniczych wyniósł 98,1% i jest to najwyższy wynik z dotychczas notowanych. W pierwszych trzech miesiącach tego roku przeprowadzono 2,5 mld transakcji kartami płatniczymi o łącznej wartości 298,2 mld zł. W tym okresie karta płatnicza posłużyła klientom średnio 54,1 razy do realizacji transakcji, zarówno gotówkowych, jak i bezgotówkowych, a średnia wartość pojedynczej operacji wyniosła 120,1 zł. Jednocześnie odnotowano spadek liczby transakcji wypłat z bankomatów o 6,4% w porównaniu z poprzednim kwartałem. Skala wpłat dokonanych w bankomatach była mniejsza, zarówno pod względem liczby, jak i wartości odpowiednio o 12,3% i 14,5%.

Zgodnie z danymi zebranymi od agentów rozliczeniowych na koniec marca 2024 r. w Polsce zainstalowanych było 1,3 mln terminali płatniczych, od końca 2023 r. przybyło ich 5,4 tys. (wzrost o 0,4%). Te dane pokazują wyraźną dominację płatności realizowanych cyfrowo w stosunku do gotówki.

Dla płatności gotówkowych pomiędzy przedsiębiorcami w 2024 r. został utrzymany limit 15 tys. zł (miał wynosić 8 tys. zł brutto), jednak 24 kwietnia br. Unia Europejska przyjęła nowy limit płatności gotówkowych na poziomie 10 tys. euro, co w zasadzie ograniczy możliwość płacenia gotówką powyżej tej kwoty. Wprowadzono też zapisy dotyczące kontroli dla transakcji powyżej 3 tys. euro, w takim przypadku sprzedawcy mają być zobowiązani do weryfikacji tożsamości klienta. Zmiany te mają wejść w życie w 2027 r. Po przekroczeniu wspomnianych progów sprzedawca będzie miał obowiązek zgłosić ten fakt do właściwego organu, w Polsce jest nim Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF). Celem jest walka z praniem brudnych pieniędzy, finansowaniem terroryzmu i zwiększenie przejrzystości obrotu finansowego, niemniej będzie to kolejne utrudnienie w swobodnym korzystaniu z gotówki na rynku.

Mówiąc o zmianach na rynku płatności, nie można nie wspomnieć też o działającym od 2015 r. systemie BLIK. W pierwszym półroczu 2024 r. w Polsce użytkownicy systemu zrealizowali za jego pomocą przeszło 1,1 mld operacji, czyli o 40% więcej niż w analogicznym okresie rok wcześniej. Od stycznia do czerwca br. największy wzrost procentowy pod względem liczby transakcji odnotowano w segmencie POS, w którym liczba płatności BLIKIEM wzrosła o 58% w porównaniu do pierwszego półrocza 2023 r. Użytkownicy zrealizowali w tym kanale 258 mln operacji, z czego ponad 100 mln odbyło się zbliżeniowo. Jednak nadal największy udział w całkowitej liczbie transakcji przypada na płatności online, które stanowią prawie 49% wszystkich płatności zrealizowanych w tym systemie. BLIK to bez wątpienia jedna z usług charakteryzujących polski rynek płatności bezgotówkowych, choć być może niedługo się to zmieni. System zaczyna też wchodzić na inne rynki. Na początku września zakończono prace wdrożeniowe i BLIK jest dostępny dla klientów słowackiego Tatra Banka.

Nie tylko pandemia zmieniła rynek

W Polsce korzystanie z e-commerce nie jest jeszcze tak popularne jak w innych krajach, jednak rynek ten stale się rozwija. Widać to choćby po szybkim rozwoju sieci paczkomatów. W 2024 r. liczba automatów paczkowych w Polsce powinna przekroczyć 45 tys. Pandemia spowodowała, że dużą część płatności online opartych na gotówce zastąpiły transakcje bezgotówkowe. Dodatkowym impulsem było przyjęcie dyrektywy PSD2. Rozwój nowych technologii i usług płatniczych spowodował przyspieszenie transformacji płatności cyfrowych i płatności mobilnych, a także bezkartowych – bezpośrednio z kont bankowych. W minionej dekadzie zaczęliśmy korzystać z urządzeń mobilnych, tabletów, smartfonów oraz internetu rzeczy. Polscy konsumenci lubią korzystać z aplikacji bankowych, coraz częściej stają się one podstawowym narzędziem w realizacji płatności bezgotówkowych. Czynnikiem determinującym ich popularność są bardzo niskie opłaty lub ich brak, a także bezpieczeństwo i wygoda użytkownika.

Postęp widać również w cyfryzacji administracji publicznej. Przedstawiony 4 marca 2024 r. raport Instytutu Finansów zaprezentował wyniki analiz cyfryzacji administracji publicznej, w tym skarbowej. Polacy pozytywnie odbierają ten proces. W czerwcu 2023 r. 69% badanych dobrze oceniło możliwość załatwienia sprawy urzędowej online, dostrzegając poprawę w porównaniu z latami poprzednimi. Oceniono też cyfryzację płatności. Trend w kierunku płatności bezgotówkowych w Polsce przyspiesza i ponad połowa badanych (53%) wyrażała preferencję dla tej formy, jednak istnieje również znacząca grupa osób niechętna wobec ograniczeń w płatnościach gotówkowych (56% badanych). Na naszych oczach znikają ostatnie miejsca, w których można było posłużyć się tylko gotówką. Tę transformację wspierają takie działania jak rozwój aplikacji mObywatel, w której za pomocą BLIKA i kart płatniczych można już regulować swoje zobowiązania wobec urzędów. W sierpniu już ponad 50 polskich gmin korzystało z ePłatności w mObywatelu, dzięki projektowi prowadzonemu przez Ministerstwo Cyfryzacji i Centralny Ośrodek Informatyki we współpracy z Bankiem Gospodarstwa Krajowego oraz Fundacją Polska Bezgotówkowa.

Wykluczenie społeczno-cyfrowe

Cyfryzacja wielu aspektów naszego życia powoduje, że część społeczeństwa z różnych powodów nie może w pełni w tym uczestniczyć. Dla takich osób jest to coraz większym problemem na wielu płaszczyznach codziennego funkcjonowania. Niekoniecznie dotyka to tylko osoby starsze, choć wśród nich występuje najczęściej. Określenie „wykluczenie społeczno-cyfrowe” wprowadziła w 2021 r. Fundacja Orange. W artykule opublikowanym w marcu 2022 r. na stronach EPALE — elektronicznej ­platformy na rzecz uczenia się dorosłych w Europie – Monika Schmeichel-Zarzeczna podkreślała, że wśród innych grup społecznych widoczne są również osoby o niskim poziomie wykształcenia oraz w trudnej sytuacji materialnej. Największy problem z dostępem do sieci wciąż jest na obszarach wiejskich. Jednak, jak wskazuje Fundacja Orange, kluczowym powodem niekorzystania z internetu jest wykluczenie motywacyjne. Związane jest ono przede wszystkim z brakiem wiedzy o tym, jak i do czego można sieć wykorzystać.

Kolejnym problemem są niskie umiejętności w zakresie korzystania z komputera i urządzeń mobilnych. Jak podała Komisja Europejska, choć w 2023 r. Polska poczyniła znaczne postępy w dziedzinie łączności gigabitowej, jednak utrzymują się wyzwania związane z przyjęciem podstawowych umiejętności cyfrowych przez ogół społeczeństwa. Odsetek ludności posiadającej co najmniej podstawowe umiejętności cyfrowe jest poniżej średniej UE (44,3% w porównaniu z 55,6%), a tempo wzrostu do 2030 r. musiałoby być ponad pięć razy wyższe niż średnia obserwowana w ostatnich latach, aby osiągnąć cel UE, czyli 80%. W zaleceniach dla naszego kraju wskazano, że Polska musi między innymi przyjąć środki mające na celu poprawę podstawowych umiejętności młodszej populacji. Jak podaje Eurostat, w 2023 r. ponad 90% osób w UE korzystało z internetu co najmniej raz w tygodniu. We wszystkich krajach UE odsetek osób posiadających podstawowe lub ponadpodstawowe umiejętności cyfrowe w 2023 r. był najwyższy w Holandii (83%) i Finlandii (82%), wyprzedzając Irlandię (73%), Danię (70%) i Czechy (69%). Zmiany technologiczne wymagają od ludzi i przedsiębiorstw nabywania nowych umiejętności oraz kompetencji cyfrowych.

W wydaniu 2/2024 Biuletynu Ekonomicznego EBC opublikowano artykuł, w którym Alejandro Zamora-Pérez, ­Andrea Marini i Juha Honkkila zastanawiali się, czy istnieje przepaść cyfrowa w płatnościach i starali się zrozumieć, dlaczego gotówka pozostaje ważna dla tak wielu osób. Oceniając wzorce płatności w strefie euro na podstawie danych ankietowych, podważyli dwa dominujące założenia w tym pogląd, że gotówka jest używana tylko przez osoby słabiej radzące sobie w świecie cyfrowym. Obserwuje się bowiem wysokie zużycie gotówki wśród osób mających dostęp do cyfrowych narzędzi płatniczych. Także osoby z bardziej ograniczonym dostępem do cyfrowych narzędzi płatniczych mają zróżnicowane profile społeczno-demograficzne. Przyjęcie cyfrowych narzędzi płatniczych nie jest zatem determinowane wyłącznie ograniczeniami po stronie podaży, co wskazuje na istotną rolę osobistego wyboru i trwałości nawyków.

Choć niektórzy ludzie mogą mieć problemy z cyfryzacją, błędem byłoby sądzić, że skoro niektóre mniej zdigitalizowane grupy są zależne od gotówki, to wszyscy użytkownicy gotówki są siłą rzeczy mniej zdigitalizowani. To kolejny przyczynek do podkreślenia znaczenia edukacji i pokazywania praktycznych zalet płatności bezgotówkowych w codziennym życiu. Włączenie finansowe, zgodnie z definicją Banku Światowego, ma podstawowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego i postępu społecznego, zapewniając równy dostęp do produktów i usług finansowych. Dlatego dostawcy płatności cyfrowych powinni też odgrywać kluczową rolę w zwiększaniu włączenia finansowego.

Marta Życińska
dyrektorka generalna polskiego oddziału Mastercard Europe

Polacy są bardzo zaawansowani technologicznie, co szczególnie widać na rynku płatniczym. Chętnie korzystają z nowych technologii, takich jak płatności mobilne czy – jak widać po naszym ostatnim pilotażu z PayEye – nawet z płatności biometrycznych. Niemniej, nie możemy zapominać, że wciąż istnieją grupy konsumentów, które mogą być wykluczone cyfrowo lub mniej świadome zarówno zagrożeń, jak i korzyści płynących z nowoczesnych rozwiązań płatniczych. To może dotyczyć przede wszystkim osób starszych, mieszkańców mniejszych miejscowości, czy tych, którzy z różnych powodów mają ograniczony dostęp do nowych technologii. Właśnie dlatego kluczowym wyzwaniem, przed którym stoi cała branża, jest edukacja. Musimy wspólnie pracować nad podnoszeniem świadomości konsumentów – zarówno w kontekście bezpieczeństwa cyfrowego, jak i zrozumienia korzyści, jakie niosą ze sobą innowacje w płatnościach. To odpowiedzialność nie tylko instytucji finansowych, ale również regulatorów, przedsiębiorstw technologicznych i całego rynku. W Mastercard jesteśmy świadomi tego wyzwania i zdajemy sobie sprawę z istotnej roli, jaką możemy w nim odegrać. Misja rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu jest głęboko zakorzeniona w DNA naszej firmy, a celem Mastercard jest włączenie miliarda ludzi do gospodarki cyfrowej do 2025 r.

Adrian Kurowski
dyrektor generalny Visa w Polsce

Jako Visa dostrzegamy, że choć już istnieją technologie mogące sprawić, że płatności cyfrowe staną się jeszcze bardziej intuicyjne i bezpieczne, to nie są jeszcze dostępne dla wszystkich. Dlatego wspieramy projekty, które mają poszerzyć dostępność nowych rozwiązań. Pomagamy również zdobyć wiedzę przydatną w cyfrowym świecie. Wierzymy, że edukacja finansowa i promocja umiejętności biznesowych mogą napędzać włączenie cyfrowe, pobudzać wzrost gospodarczy i pozytywnie wpływać na naszych partnerów społecznych.

Przykładem naszych działań może być usługa „Wypłać gotówkę z Visa”, pozwalająca wypłacić środki w blisko 300 tys. punktów handlowo-usługowych. Rozwijamy ją, ponieważ – choć popularność płatności cyfrowych w Polsce wciąż rośnie – dostrzegamy, że gotówka nadal pozostaje istotną częścią życia wielu osób.

Visa od wielu lat wspiera Fundację Digital Poland, która w ramach projektu Digital Festival zajmuje się edukacją, również w zakresie finansów. Wsparliśmy Fundację m.in. przy tworzeniu i dystrybucji poradnika „Nowoczesny Senior” m.in. wśród siedmiuset kół gospodyń wiejskich i ponad stu uniwersytetów trzeciego wieku. Niemniej istotnym przykładem możliwości, jakie niesie współpraca na tym polu, jest #AkademiaPrzedsiębiorcy. To platforma prowadzona przez Fundację Polska Bezgotówkowa, której Visa jest współzałożycielem i aktywnym partnerem.