Moralny kapitalizm? – debata „Czy kapitalizm może być moralny?”

Dążenie organizacji do maksymalizowania zysku za wszelką cenę może być powodem poważnych kryzysów ekonomicznych, dotykających boleśnie całe społeczeństwa i poszczególne jednostki. Kryzys gospodarczy, którego skutki odczuwamy do dzisiaj, pokazał, że potrzebne są ograniczenia i regulacje. Poszukuje się idei i pomysłów związanych z budową nowego ładu gospodarczego na świecie, w którym ważną rolę może odegrać etyczne prowadzenie biznesu. Ten aspekt był tematem przewodnim debaty, w której udział wzięli: Marek Belka – prezes NBP, Domingo Sugranyes Bickel – przewodniczący Fundacji Centesimus Annus Pro Pontifice promującej katolicką naukę społeczną w świecie biznesu oraz wspierającej działania charytatywne Stolicy Apostolskiej, Tomasz Dołęgowski – profesor Kolegium Gospodarki Światowej w SGH w Warszawie, Jens Lowitzsch – profesor Europejskiego Uniwersytetu Viadrina we Frankfurcie n. Odrą (autor opublikowanej w czterech językach książki „Partycypacja finansowa w Nowej Socjalnej Europie”), a debatę poprowadził dr Michał Łuczewski dyrektor programowy Centrum Myśli Jana Pawła II.

Michał Łuczewski zacytował jeden z artykułów, w którym prof. Marek Belka pisze, że kryzys pokazał, jak błędne było utożsamianie wolnego rynku z nieuregulowanym rynkiem. Rynki wymagają regulacji, by interes ich uczestników nie był sprzeczny z dobrem innych. Opisowe modele w ekonomii będą musiały w coraz większym stopniu uwzględniać nie tylko wąsko pojęty interes własny, ale także moralne wymiary decyzji i to od nas zależy czy tak się stanie.

Wszyscy się dziś godzą, że narasta na świecie zjawisko nierówności i obok ograniczonej grupy ludzi majętnych egzystuje coraz liczniejsza populacja osób z ograniczonymi lub bez środków materialnych pozwalających na egzystencję. Jak stwierdził Marek Belka, zwłaszcza w sektorze finansowym brak odpowiedzialności zaznaczył się najwyraźniej w ostatnim czasie. Ekonomiści myślą dziś o podważeniu paradygmatu człowieka racjonalnego „homo œconomicus”. Przypomniał, że Adam Smith w dziele „Teoria uczuć moralnych” (ang.: The Theory of Moral Sentiments) pisał o znaczeniu wartości moralnych w kontekście ekonomii. Bez tych wartości rynek jest nie tylko dysfunkcjonalny, ale może zaprowadzić nas na manowce. Jak uważa, nie ma też przedsiębiorczości bez odpowiedzialności. Problemem współczesnego kapitalizmu jest brak planowania w dłuższym horyzoncie czasowy. Dzisiaj menadżerowie zatrudnieni w korporacjach muszą wypracowywać jak największy zysk dla akcjonariuszy (co kwartał), zamiast tworzyć wartość i stabilną firmę, która będzie wytwarzała produkty i dostarczała miejsca pracy. Ucieczka od podatków to dziś nie tylko problem moralny, ale również ekonomiczny, bo ci, którzy nie unikają podatków, znajdują się w gorszej sytuacji na rynku, co szkodzi wolnej konkurencji.

Domingo Sugranyes Bickel podkreślił, że w ostatnich latach wyraźniej zaznacza się filantropia korporacyjną i to nie tylko w Ameryce, ale również w Europie. Coraz więcej przedsiębiorstw poświęca siły i środki na projekty społeczne, pytaniem jest czy to coś zmienia w samych przedsiębiorstwach. W jakim stopniu są to działania mające na celu tylko podniesienie reputacji firmy? Wiele problemów spowodowała też postawa „pościgu za pieniądzem”. Krótkowzroczność w gospodarce rynkowej może też być przeszkodą w rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw. Nauka społeczna Kościoła jest źródłem inspiracji związanych z reformą rynku. Kościół, jeśli chce odegrać dużą rolę we współczesnych czasach, powinien nie tylko odżegnać się od niesprawiedliwości i nadużyć, ale też wspierać innowacyjność oraz przedsiębiorczość w zreformowanej gospodarce rynkowej.

O ekonomii binarnej postulującej rozwiązania, dzięki którym osoby bez majątku i zabezpieczeń mogą mieć udział w rynku kapitałowym, mówił między innymi Jens Lowitzsch. Louis Kelso, twórca ekonomii binarnej, już w latach pięćdziesiątych minionego wieku przewidywał, że wzrost automatyzacji w przemyśle będzie eliminował potrzebę ludzkiej pracy. W takie sytuacji zatrudnieni przy produkcji będą tracili pracę, a równocześnie dzięki zwiększeniu wydajności wzrosną zasoby kapitału gromadzonego przez tych, którzy go posiadają i inwestują. Chodzi o to by pracownicy i nie tylko, stawali się również właścicielami środków produkcji i mieli drugie źródło dochodu pochodzące z inwestowanego kapitału. To również rozwiązania takie jak akcjonariat pracowniczy. Dziś wracamy do tych pomysłów, gdy konsument staje się producentem (prosumentem) na przykład, wytwarza energię elektryczną z energii słonecznej.

Ekonomia jest młodszą siostrą etyki. Ekonomia jako nauka wywodzi się z etyki społecznej, stwierdził prof. Tomasz Dołęgowski. Dziś dzięki rozwojowi różnych nurtów ekonomicznych i w teorii zarządzania dialog pomiędzy ekonomią i etyką zwłaszcza chrześcijańską, na nowo staje się ważny. Ciekawym wątkiem jest wzrost zainteresowania nurtem określanym jako „Happiness economics”, well being (dobrostan). W krajach o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego pojawiają się problemy takie na przykład jak wzrost liczby samobójstw i chorób psychicznych. Są to nowe wyzwania. Pojawiają się też nurty zwracające się do elementów duchowości w zarządzaniu.

W podsumowaniu dyskusji zwracano uwagę, że nadal podstawą działalności w prowadzeniu biznesu jest zysk. Przedsiębiorca, który generuje straty, nie tylko szybko przestaje być przedsiębiorcą, ale też marnotrawi zasoby społeczeństwa. Dlatego pytaniem jest co zrobić by działania, które nie są sprzeczne z interesami: konsumentów, podatników, państwa, innych obywateli czy z interesem pracowników nie prowadziły do upadku firmy. Wydaje się, że ważne są tu regulacje, które stoją na straży zasad, przypominają o przyzwoitości i odpowiedzialności. Kolejny głos dotyczył potrzeby prowadzenia na uczelniach edukacji w zakresie etyki biznesu. Politycy powinni odważniej próbować wprowadzać nowe rozwiązania. Przy masowej produkcji potrzeba też masowej konsumpcji. Społeczeństwo musi mieć na to środki, a koncentracja kapitału jest dziś ewidentnie dysfunkcyjna. Powoływano się też między innymi na badania Instytutu Gallupa, według których firmy dbające o pracownika i klienta są w ujęciu statycznym skazane na sukces na rynku. Jednym słowem etyka firmie się opłaca, a nie jest to tylko dodatkowy koszt. Również nowe technologie i ruchy społeczne (drukarki 3D, dzielenie się dobrami – sharing economy) mają dziś coraz większy wpływ na ekonomię. Jako społeczeństwo powinniśmy być bardziej elastyczni.

Bohdan Szafrański