Bankowość spółdzielcza: Wewnętrzny rating kredytowy

Eugeniusz Gostomski
Uniwersytet Gdański

Szeroko stosowane na rynkach finansowych słowo rating zostało przejęte z języka angielskiego, w którym oznacza ocenę, wskaźnik, indykator, wartość, określoną klasę lub pozycję. Rating w świecie finansów to:

• ogólna ocena zdolności kredytowej dłużnika, a więc państwa jako emitenta obligacji skarbowych bądź kredytobiorcy, jednostek samorządu terytorialnego, przedsiębiorstw i innych podmiotów gospodarczych emitujących papiery dłużne, korzystających z kredytów lub innych zobowiązań. Ten rodzaj ratingu nosi też nazwę credit rating;
• ocena jakości konkretnego instrumentu dłużnego z uwzględnieniem wiarygodności i wypłacalności jego emitenta, warunków i terminu spłaty zobowiązań (kapitału wraz odsetkami) oraz zabezpieczeń prawnych związanych z daną emisją (za: https://www.nbportal.pl/ slownik/pozycje-slownika/rating- -kredytowy).

Istota ratingu kredytowego

W ratingu chodzi więc głównie o czytelną ocenę zdolności emitenta papierów dłużnych i kredytobiorców do pełnej obsługi w terminie zaciągniętego długu, czyli spłaty pożyczonego kapitału i należnych odsetek. Często rozumiany jest jedynie jako rezultat całej procedury ratingowej, znajdujący wyraz w ocenie standingu dłużnika lub jakości instrumentu finansowego w postaci określonych symboli, nieco podobnych do ocen szkolnych – np. najwyższy rating długookresowy określa się za pomocą AAA (ocena dokonana przez Standard & Poor’s) czy Aaa (Moody’s).

Rating jest względną miarą ryzyka wystąpienia niewypłacalności dłużnika/emitenta lub pogorszenia jakości wyemitowanych papierów dłużnych. Jego relatywność polega na tym, że określa on ryzyko niewypłacalności porównawczo w stosunku do innych dłużników/emitentów lub walorów. Należy podkreślić, że rating ma głębszą wymowę ekonomiczną niż ranking, który oznacza jedynie uszeregowanie lub klasyfikację określonych podmiotów według przyjętego kryterium, np. ranking państw według wielkości PKB lub eksportu albo ranking przedsiębiorstw według rocznej wartości sprzedaży.

Rodzaje ratingu

 W praktyce istnieje kilka rodzajów ratingu, które najczęściej klasyfikuje się według trzech kryteriów: przedmiotu oceny, kryterium podmiotowego i terminu zapadalności ocenianych zobowiązań. Według kryterium przedmiotowego wyróżniamy wspomniany już:

• rating ukierunkowany na ocenę standingu dłużnika/emitenta, którym może być rząd, organ samorządu terytorialnego lub przedsiębiorstwo;
• rating dotyczący wyemitowanych instrumentów dłużnych. Natomiast według kryterium podmiotu dokonującego ratingu wyodrębnia się:
• rating zewnętrzny, który jest realizowany na zlecenie emitenta przez niezależną agencję ratingową;
• rating wewnętrzny, który polega na tym, że bank na podstawie oceny zdolności kredytowej swoich klientów wykorzystując własne procedury sam nadaje im określony rating.

Zaś według kryterium wymagalności ocenianego długu wyróżnia się:

• rating krótkoterminowy, który dotyczy wszelkich zobowiązań o terminie wymagalności do jednego roku;
• rating długoterminowy, który odnosi się do zobowiązań o terminie zapadalności powyżej jednego roku.

Znaczenie ratingu

Rating pełni istotne funkcje zarówno z punktu widzenia podmiotów poszukujących na rynku kapitału, jak i inwestorów pragnących bezpiecznie ulokować swoje pieniądze oraz organów ustawodawczych i nadzorujących rynki finansowe. Pozytywny rating nadany emitentowi przez renomowaną agencję ratingową lub przyznany kredytobiorcy przez bank zwiększa wiarygodność danego podmiotu i pozwala mu pozyskać na rynku środki finansowe po niższym koszcie. Poza tym rating korzystnie wpływa na jego prestiż i relacje z kontrahentami.

Ma też duże znaczenie dla inwestorów, dostarczając im syntetycznych i zrozumiałych informacji, które ułatwiają podejmowanie decyzji w sprawie lokowania środków finansowych. Inwestorzy nie muszą sami zbierać niezbędnych informacji i dokonywać kosztownych analiz rynków finansowych. Ratingi od znanych agencji ratingowych i ocena zdolności kredytowej dokonywana przez banki uwzględniane są przez władze ustawodawcze określające możliwości inwestowania w instrumenty finansowe przez fundusze inwestycyjne czy instytucje publiczne.

Rating wpływa też na wymaganą w bankach relację funduszy własnych do aktywów ważonych ryzykiem1.

Niedogodnością związaną z nim jest konieczność udostępniania agencjom ratingowym wielu informacji, w tym stanowiących tajemnicę handlową a także wysokie opłaty za uzyskanie ratingu.

Specyfika i znaczenie ratingu wewnętrznego

Od początku lat 90. XX w. wiele banków na świecie w procesie oceny zdolności kredytowej osób prawnych, głównie średnich i dużych przedsiębiorstw nieposiadających ratingu zewnętrznego, stosuje rating wewnętrzny. Stanowi on narzędzie pomiaru ryzyka kredytowego banku i jego wynik nie jest udostępniany na zewnątrz. Najpierw korzystały z niego duże banki, z czasem także mniejsze, w tym spółdzielcze. Rating wewnętrzny polega na określaniu przez bank profilu ryzyka kredytobiorcy do czego wykorzystują własne standardowe modele szacowania ryzyka kredytowego. Różnią się one w zależności od branży i wielkości przedsiębiorstwa. Zgodnie z Drugą Umową Bazylejską (została ona w pełni wdrożona w 2007 r.) i obowiązującą obecnie Bazyleą III rating wewnętrzny pozwala bankom obniżyć wymagany kapitał regulacyjny przy określonym poziomie ryzyka.

Różni się on od tradycyjnego sposobu oceny zdolności kredytowej podmiotów korporacyjnych. Pozwala bankom uprościć, ujednolicić, zobiektywizować i przyspieszyć cały proces oceny kredytobiorców, a przy tym poprawić jakość decyzji kredytowych. Ocenie przy tym podlegają czynniki ilościowe i jakościowe. Wśród czynników o charakterze ilościowym na uwagę zasługują przede wszystkim sprawozdania finansowe z kilku ostatnich lat obejmujące bilans, rachunek zysków i strat i ewentualnie także sprawozdanie z przepływów pieniężnych. Analizuje się też biznesplan przedsiębiorstwa. Ponadto bierze się pod uwagę dodatkowe informacje o nim, które są niedostępne dla agencji ratingowych, np. dotyczące zapisów na koncie bankowym kredytobiorcy. Do czynników jakościowych (miękkich) wykorzystywanych w ocenie ratingowej firmy należą m.in. specyfika branży, organizacja przedsiębiorstwa, kompetencje kadry zarządzającej, polityka zarządzania ryzykiem, sposób zabezpieczenia majątku firmy, relacje z bankiem itp.

System oceny ratingowej składa się z cyfr i obejmuje od sześciu do dziewięciu klas ryzyka dla kredytów stabilnych i dwie klasy dla kredytów zagrożonych. Rating wewnętrzny zasadniczo różni się od ratingu zewnętrznego – patrz tab.1.

Wprawdzie wprowadzenie ratingu wewnętrznego w bankach oznacza standaryzację i uproszczenie procedury badania zdolności kredytowej klientów, ale nie musi to prowadzić do pogorszenia jakości podejmowanych decyzji kredytowych. Sprzyja za to usprawnieniu całego procesu zrządzania ryzykiem bankowym, bowiem dzięki ratingowi badanie zdolności kredytowej klientów jest uporządkowane, głębsze i bardziej szczegółowe niż w tradycyjnym procesie, co pozytywnie przekłada się wzrost jakości portfela kredytowego i wyższe wyniki finansowe banku.

System ratingu wewnętrznego w niemieckich bankach spółdzielczych2

Banki spółdzielcze w Niemczech stosują rating wewnętrzny już od 1994 r. Odpowiednie procedury przygotował Federalny Związek Banków Ludowych i Raiffeisena (BVR). Zostały one zmodyfikowane w 2002 r. jako BVR–II- Ratigns. Łączą kryteria tradycyjnego badania zdolności kredytowej klientów z klarownym ukierunkowaniem na perspektywiczny rozwój przedsiębiorstwa. Opracowane zostały szczegółowe procedury ratingowe dla ośmiu segmentów partnerów handlowych banków spółdzielczych, którymi są:

• osoby prywatne;
• przedsiębiorcy rozpoczynający działalność gospodarczą;
• wolne zawody;
• przedsiębiorstwa;
• finansowanie specjalne;
• banki;
• sektor publiczny;
• organizacje non profit.

Dla większości banków spółdzielczych, ze względu na wolumen obrotów i ciężar ryzyka kredytowego, największe znaczenie ma segment przedsiębiorstw, który został podzielony na pięć podsegmentów:

• przedsiębiorstwa o rocznym obrocie do 5 mln euro;
• większe przedsiębiorstwa (wykazujące sprzedaż powyżej 5 mln euro rocznie);
• gospodarstwa i spółki rolne;
• przedsiębiorstwa notowane na giełdzie;
• przedsiębiorstwa zagraniczne.

Z powodu ich dużego zróżnicowania dla każdego segmentu przygotowano oddzielne procedury ratingowe. Procedura ratingowa BVR dla wszystkich segmentów składa się zasadniczo z pięciu następujących etapów:  zebranie i opracowanie niezbędnej do analizy dokumentacji klientowskiej;

• analiza ilościowa i ocena sytuacji ekonomicznej klienta;
• ocena czynników jakościowych;
• ustalenie rezultatu procedury ratingowej;
• sporządzenie dokumentacji dotyczącej ratingu i poszczególnych czynników go determinujących.

Oceny przedsiębiorstwa w celu nadania mu ratingu dokonuje co najmniej dwóch analityków. Dalsza analiza jest skoncentrowana na modelu ratingu dla większych przedsiębiorstw. Model ten opiera się na wskaźnikach ilościowych, wynikających z rocznych sprawozdań finansowych firmy i elementach oceny jakościowej, przy czym waga pierwszej części wynosi 60%, drugiej zaś 40%. W przypadku ustalania ratingu dla mniejszych przedsiębiorstw w ramach analizy ilościowej dodatkowo uwzględnia się prywatną sytuację majątkową przedsiębiorcy.

Procedura ratingowa dotycząca przedsiębiorstw bazuje na szesnastu kryteriach oceny sklasyfikowanych do pięciu grup:

 I Kryteria ilościowe

1. Sytuacja ekonomiczna – analiza sprawozdania finansowego z ostatnich trzech lat za pomocą siedmiu wskaźników dotyczących sytuacji majątkowej przedsiębiorstwa, wypracowanych dochodów, finansowania działalności, wartości dodanej, zadłużenia krótkoterminowego, płynności oraz dynamiki wzrostu zysku. Z tych siedmiu obszarów cząstkowych oblicza się siedem wskaźników. Ponadto w ramach oceny sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa badana jest struktura kapitałowa przedsiębiorstwa pod kątem możliwości finansowania jego rozwoju w przyszłości.
2. Relacje klienta z bankiem – prowadzenie konta i przekazywanie przez klienta informacji do banku.
   II. Kryteria jakościowe
3. Ocena systemy zarządzania przedsiębiorstwem – jakość kierownictwa i systemu zarządzania, jakość systemu rachunkowości i controllingu.
4. Ocena rynku/branży – perspektywy rozwoju rynku i branży, wpływ koniunktury na badaną firmę, struktura dostawców i odbiorców, ryzyko eksportowe i importowe, natężenie konkurencji na rynku, oferowane produkty i ich asortyment, standard oferowanych dóbr.
5. Perspektywy rozwoju przedsiębiorstwa – rozwój od ostatniego sprawozdania finansowego, planowanie działalności, planowanie dochodów i źródeł finansowania, identyfikacja szczególnych rodzajów ryzyka na jakie narażone jest przedsiębiorstwo.

Przy ocenie pod kątem aspektów jakościowych wykorzystuje się przygotowany kwestionariusz zawierający pytania dotyczące wszystkich obszarów cząstkowych, na które odpowiada bankowy opiekun danego klienta. Następnie poszczególnym odpowiedziom przydzielane są stosowne punkty Celem tych działań jest transformacja „miękkich” czynników w „twarde”. W wyniku procedury rankingowej otrzymuje się jeden cząstkowy wskaźnik z oceny ilościowej (finansowej) przedsiębiorstwa i jeden wskaźnik z oceny jakościowej. Opierając się na tych parametrach system wylicza jedną wartość skoringową (score value), która odpowiada danej klasie ryzyka z określnym prawdopodobieństwem utraty należności.

W systemie ratingu BVR, odnoszącego się do przedsiębiorstw (patrz. tab.2) wyróżnia się cztery klasy ratingu (1, 2, 3 i 4), przy czym w każdej z nich występuje pięć podklas (a, b, c, d, e).

1 Wirtschaftslexikon. Das Wissen der Betriebswirtschaftslehre, Schäffer Poeschel, Stuttgart 2006, s. 4911- 49013.

2 Poniższa część opracowania opiera się na pracy doktorskiej: R. Dähme. Kredit-Räting. Interne Ratingverfahren der Banken und Sparkassen als Basis bonitätsabhängiger Bepreisung von Krediten. Universität Lepzig 2010, s. 123-136.