Bankowość spółdzielcza: Czego uczy nas przypadek SK banku?

Karol Jerzy Mórawski

Lakoniczny komunikat polskiego regulatora o treści: Spółdzielczy Bank Rzemiosła i Rolnictwa w Wołominie nie wykonał ustawowego obowiązku opracowania programu postępowania naprawczego, który mógłby być zaakceptowany przez KNF. Bank nie zrealizował odpowiednio zaleceń wynikających z inspekcji przeprowadzonych w banku przez KNF, w szczególności w obszarze ryzyka kredytowego – nie może stanowić wyczerpującej diagnozy problemu.

Wyzwania stojące przed polskimi bankami spółdzielczymi nie ograniczają się bowiem ani do konkretnych placówek, ani nawet do poszczególnych zrzeszeń; nie są też jedynie efektem oddziaływania aktualnych uwarunkowań, jak choćby środowisko niskich stóp procentowych czy implementacja pakietu CRD IV/CRR dla bankowości spółdzielczej. Można zaryzykować tezę, że perturbacje wokół SK banku jak w soczewce skupiły wiele problemów fundamentalnych dla spółdzielczej gałęzi rodzimego sektora finansowego – i uzasadniają potrzebę pogłębionej dyskusji, obejmującej kwestie o charakterze systemowym. Poniższy tekst stanowi głos w debacie.

Zacznijmy od pytań

Czy prawdą jest, że obserwowana jest w części banków spółdzielczych stagnacja, a w niektórych bankach nawet regres na przestrzeni ostatnich kilku lat? Czy prawdą jest, że obserwujemy spadek efektywności spowodowany okolicznościami zarówno zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi, a także regulacjami? Czy prawdą jest, że w wielu bankach pogarsza się jakość portfela kredytowego, ale – niestety – równolegle następuje pogorszenie jakości zabezpieczeń? Czy prawdą jest, że w niektórych bankach mamy do czynienia z nieodpowiednią, niewłaściwą dywersyfikacją źródeł przychodów? Czy faktem są niższe – w niektórych placówkach istotnie niższe – nakłady na technologie, na nowe produkty w przeliczeniu na jednego pracownika? Czy prawdą jest – i powodem zastanowienia i troski – to, że postępuje wyraźny spadek liczby członków banków spółdzielczych w Polsce?

Te pytania, postawione podczas ubiegłorocznego Forum Liderów Banków Spółdzielczych przez prezesa ZBP Krzysztofa Pietraszkiewicza, wciąż czekają na odpowiedź – i źle by się stało, gdybyśmy za takową uznali złożony w lipcu tego roku prezydencki podpis na znowelizowanej ustawie o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających. Nowe prawo jest jedynie narzędziem, którego odpowiednie wykorzystanie zależeć będzie od postawy władz banków spółdzielczych i zrzeszających, organów nadzoru, a także członków i klientów bankowości spółdzielczej. Bank spółdzielczy to nie tylko instytucja finansowa – a głównie w tym aspekcie działalność KNF może przynieść wymierne rezultaty. To również rodzaj – jakby na to nie patrzeć – stowarzyszenia, jednoczącego społeczności lokalne i wspierającego ich wzrost gospodarczy. O tej funkcji mówił niejednokrotnie prezes ZBP, lokalny charakter bankowej spółdzielczości podkreślają również liderzy sektora – jak choćby prezes Banku Spółdzielczego w Ostrowi Mazowieckiej, Bartosz Kublik. – Banki spółdzielcze, ich placówki, ich pracownicy i bankomaty nasycają tą substancją bankową właśnie te terytoria kraju, które przez tradycyjną bankowość komercyjną może nie są zupełnie niezauważane, ale w jakimś stopniu mniej doceniane – mówił swego czasu.

Mniej członków, więcej problemów

Jednym z kluczowych problemów polskich banków spółdzielczych jest malejąca z roku na rok liczba członków tych placówek – co od strony czysto ekonomicznej oznacza spadek wartości funduszy udziałowych banków bądź też koncentrację udziałów. Raporty poświęcone kondycji sektora spółdzielczego, publikowane od 2012 r. przez KNF, nie pozostawiają wątpliwości. W marcu 2012 r. liczba udziałowców banków spółdzielczych wyniosła 1.682.202 osoby – a już dziewięć miesięcy później polskiej bankowości spółdzielczej ubyło 16.305 członków, z czego lwią część – bo aż 15.911 członków – stanowiły osoby fizyczne. Kolejne lata przyniosły kontynuację tego trendu – w grudniu 2014 r. polskie banki spółdzielcze miały przeszło 50 tys. mniej członków aniżeli niespełna trzy lata wcześniej. Pierwszy kwartał tego roku przyniósł dalsze zmniejszenie liczby członków – o 2812 osób. W konsekwencji kurczyły się fundusze udziałowe – w marcu 2015 r. fundusz udziałowy opłacony polskich banków spółdzielczych był o 24,2 mln zł niższy aniżeli trzy miesiące wcześniej. Analitycy KNF nie mają wątpliwości, że jest to negatywny trend, który powinien zostać zatrzymany.

Co stoi za redukcją liczby członków? Poza przyczynami naturalnymi – jak bezpotomny zgon dotychczasowego członka lub brak zainteresowania ze strony spadkobierców – istotne znaczenie mają czynniki o charakterze stricte ekonomicznym. Kolejne raporty KNF wskazywały na takie przesłanki, jak:

Podwyższanie wartości jednostki udziałowej w niektórych bankach, przez co dochodzi w nich do istotnej koncentracji kapitału; w jednym z banków wskutek takich działań liczba udziałowców miała zmniejszyć się dziesięciokrotnie. W skali całego sektora to zjawisko miało dotychczas relatywnie niewielkie znaczenie; przeciętna minimalna wartość udziałów w sektorze wzrosła raptem o 2 zł – z 296 do 298 zł. KNF przestrzega jednak, iż koncentracja kapitału w bankowości spółdzielczej, po przekroczeniu pewnego poziomu, może rodzić kolejne zagrożenia. Duzi udziałowcy mogą mieć znaczny wpływ na strategię działania ...