Banki: Dwuznaczny bunt Islandczyków

Dariusz Filar

Tymczasem wszystko, co zdarzyło się na Islandii od jesieni 2008 r., składa się na proces daleki od jednoznaczności, a jednocześnie swoimi korzeniami sięgający głęboko poza ostatnie pięć lat. W październiku 2008 r. niewypłacalne okazały się trzy islandzkie banki – Landsbanki, Glitnir i Kaupthing – reprezentujące 85 proc. aktywów całego sektora bankowego kraju. Jednak wejście na drogę ku tej katastrofie nastąpiło na długo przed globalnym kryzysem finansowym, bo co najmniej w latach 1994-1995. I zwłaszcza na jej pierwszym etapie trudno było dostrzec zagrożenia, które uwidoczniły się później.

Do połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia Islandia była krajem trzymającym się nieco na uboczu światowych przemian gospodarczych, a zarazem bardzo mocno zetatyzowanym – własność państwowa stanowiła istotną część gospodarki, zaś wiele inwestycji było bezpośrednio zależnych od rządowego finansowania. Przełom miał miejsce w 1994 r., gdy Islandia – wraz z innymi krajami EFTA: Finlandią, Norwegią, Szwecją, Austrią i Liechtensteinem – przystąpiła do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EEA) stanowiącego wspólną platformę z krajami Unii Europejskiej. Europejski Obszar Gospodarczy akceptuje cztery wolności UE (swobodny przepływ towarów, usług, ludzi i kapitału), więc poprzez decyzję o wejściu w jego skład Islandia stała się gospodarką znacznie bardziej otwartą. W 1995 r. wygrały wybory parlamentarne i utworzyły koalicyjny rząd dwie partie posiadające silne związki ze środowiskami islandzkiego biznesu – centroprawicowa Partia Niepodległości i liberalna Partia Postępu.

Obie w swoich programach mocno akcentowały hasła prywatyzacji, konkurencyjności, poszerzenia roli rynku w rozwoju gospodarczym i swobodnego przepływu kapitału. Pierwsze efekty nowej polityki gospodarczej okazały się niezwykle obiecujące. Po recesyjno-stagnacyjnym okresie, który objął lata 1988-1995 (w tych latach islandzki PKB albo się kurczył, albo tylko nieznacznie przekraczał zero), w 1996 r. produkt krajowy brutto wystrzelił ponad 4 proc. w górę. Taką samą dynamikę utrzymał rok później, a w 1998 r. wzrost gospodarczy przekroczył nawet 5 proc.

Do 1998 r. islandzkie banki pozostawały w rękach państwa. Sposób, w jaki przeprowadzono ich prywatyzację w latach 1998-2003, z dzisiejszej perspektywy przez zdecydowaną większość komentatorów uważany jest za jedną z zasadniczych przyczyn późniejszych kłopotów. Intencją koalicji rządzącej była prywatyzacja banków, ale przy zachowaniu islandzkiej kontroli właścicielskiej. Korzystna oferta zakupu ze strony szwedzkiego Skandinaviska Enskilda Banken (SEB) nie została podjęta, a właścicielami islandzkich banków zostali lokalni biznesmeni związani z sektorami: browarniczym, telekomunikacyjnym i medialnym (niektóre opracowania sugerują, że osoby te połączone były więzami rodzinnymi i jednocześnie utrzymywały bardzo bliskie relacje z prominentnymi działaczami obu rządzących partii). W 2003 r. największe banki Islandii stały się więc w 100 proc. prywatne, pozostając w 100 proc. islandzkimi, ale ich nowi właściciele mieli znikome lub żadne doświadczenie w działalności bankowej.

Już jako podmioty prywatne islandzkie banki podejmują bardzo agresywną działalność, typową dla banków inwestycyjnych. Włączają się w wysoko kredytowane („lewarowane”) fuzje i przejęcia u siebie i w innych krajach na północy Europy. Bardzo intensywnie finansują swoją działalność, pożyczając środki na międzynarodowym hurtowym rynku pieniężnym i wszystkie otwierają swoje filie w Luksemburgu, by za ich pośrednictwem oferować islandzkiej elicie finansowej usługi typu private banking (z dostępem do rajów podatkowych z Karaibami łącznie). W dużej mierze za sprawą działalności banków zewnętrzny dług Islandii, który w 2003 r. zbliżony był do równowartości 100 proc. PKB, zaczyna błyskawicznie rosnąć i w 2008 r. osiąga równowartość prawie 900 proc. PKB! W tym samym pięcioletnim okresie podobnie zmienia się relacja między łącznymi aktywami sektora bankowego i PKB. Wartości tych wskaźników sygnalizują tak niebezpiecznie wysoki poziom ryzyka, że już od przełomu lat 2005/2006 agencje ratingowe i eksperci finansowi spoza Islandii (między ...